W dobie zalewu różnych produkcji filmowych dla dorosłych i dzieci nie ma już zwyczaju przekazywania sobie legend, baśni i podań. Rodzice w większości nie znają, a jeżeli już to te najbardziej znane, ogólnopolskie. A legendy lokalne znane są już tylko historykom i regionalistom. Na Pomorzu wystąpiła jeszcze jedna trudność w ich przekazywaniu, a potem zaniku. W wyniku wymiany ludności po II wojnie światowej przerwany został proces kulturotwórczy i dawne tradycje zastąpiły odmienne; nie wywodzące się z tych ziem. Dlatego poniżej chciałbym przywołać pamięci legendy związane z gminą Brojce, a dokładnie z gniazdem rycerzy – rozbójników von Manteuffel. Za przetłumaczenie z niemieckiego serdeczne podziękowania składam Dagmarze Matuszak.

Wokół dawnego zamku Manteufflów przez lata narosło wiele opowieści, historii i legend. Jedna z nich opisuje siedzibę rodu jako bazę dla zbójeckich wypadów. Położenie zamku na terenie rozległego trzęsawiska, które można było przebyć tylko wąską, wyłożoną drewnem groblą, znaną jedynie wtajemniczonym, zapewniało bezpieczne schronienie. „Kiedy jednak napady zaczęły się mnożyć, miasta Trzebiatów i Kołobrzeg postanowiły wspólnie zgromadzić drużynę i wyruszyć, by zniszczyć zbójeckie gniazdo i wytępić ród bandytów. Ktoś widać zdradził przejście przez bagna, bo zamek zniszczono, a wszystkich Manteufflów zabito, prócz małego chłopca, którego służąca wyniosła ukrytego pod fartuchem. Na pytanie mieszczan, co takiego ma pod fartuchem, służąca miała odkrzyknąć – Diabła!”[1].

„Dziecko […] przyniesiono opatowi, który się nim zaopiekował. Mamka chłopca pokazała jakoby oblegającym zamek ukryte drzwi, przez które dostali się do środka. Przy tym postawiła warunek, by w zamian niemowlęciu nie stała się krzywda. Mieszczanie dotrzymali złożonej obietnicy.”[2]

Inne źródła donoszą: „Podczas szturmu na zamek zabito wszystkich mężczyzn z rodu, oprócz jednego chłopca, któremu udało się ukryć. Również i jego próbowano odnaleźć i zabić, ale nadaremno. W końcu porzucono poszukiwania ze słowami „Dajcie diabłu uciec!”[3].

Dlaczego razem z von Manteuffel-ami występuje diabeł? I dlaczego pozwalają małemu diabłu uciec? Otóż w języku niemieckim diabeł to Teufel. A kiełpińska linia rodu parając się zajęciom nie godnym szlachcie, zasłużyła sobie na miano rycerzy rozbójników. Ludowa tradycja szybko połączyła Taufel-a z podobnie brzmiącym nazwiskiem. Tym samym utożsamiano władców Kiełpina z diabłami. Zamek został zniszczony w 1432 roku przez zbrojną wyprawę trzebiatowian i kołobrzeżan zorganizowaną przez zakonników z klasztoru w Białobokach. Dokonał się również pogrom właścicieli. A że drugi zamek (tzw. Manteuffelburg) Manteufell-owie zbudowali już w 1440 roku, musiano ukuć w ludowej tradycji szczęśliwe ocalenie jednego z potomków. Aby ten mógł zachować ciągłość rodu i odbudować rodową siedzibę.

Przypisy:

[1] Nieznany, stary mieszkaniec Trzebiatowa w „Heimatklänge”, nr 2, 5 Jahrgang,  Treptow, Februar  1928

[2] Jodocus Donatus Hubertus Temme: Die Volkssagen von Pommern und Rügen. 1840, s. 97.

[3] Kolberger Kalender 1917, s. 75.

Na początku potrzebne jest wyjaśnienie, że w wielu źródłach historycznych grodzisko to jest określane w różny sposób. Ze względu na położenie można spotkać się z określeniem zamek Kiełpin (Kölpin) lub Nowy Kiełpin – szczególnie w źródłach z lat  wcześniejszych. Później określano to miejsce jako grodzisko Starnin. Obecnie, archeolodzy określają je również, jako grodzisko Starnin.

         Na niemieckiej mapie z 1942 roku nr 2058(Kölpin), miejsce dawnego grodu oznaczono jako „K.D. Burghügel” (zamek warowny na pagórku). Spotkałem się również z określeniami: BurgWall oraz Wasserburg. Grodzisko jest położone na podmokłych łąkach, rozciągających się wzdłuż rzeki Mołstowy (Molstow). Na mapie zaznaczyłem je jako „1”.

Mapa okolic Starnina

          Jest to teren trudnodostępny, prawie bagienny, leży w meandrze rzeki,  wskazuje na typowo obronny charakter tego miejsca. Grodzisko w Starninie jest chronologicznie związane z pograniczem wczesnego średniowiecza i średniowiecza. Zaliczane jest do typu stożkowatego, nizinnego o wymiarach 70 x 40 m i wysokości wałów do 4 m. Wały i majdan (wnętrze) grodziska porośnięte są gęsto drobnym drzewostanem. Przerwa w wale w kierunku prostopadłym do koryta rzeki, odległej około 100 m świadczy, że w tym miejscu mogła być brama. We wnętrzu warowni można spotkać porozrzucane kamienie różnej wielkości oraz fragmenty cegieł tj. budulec po dawnym zamku. Na początku XX wieku pastor Robert Krohn znalazł w opisywanym obiekcie m.in. nóż, podkowę, kości zwierzęce, późnośredniowieczne skorupy naczyń (Monatsblätter  ). Również ksiądz Władysław Łęga w swoim opracowaniu zatytułowanym „Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk” z roku 1930, odnotował: „Sternin. Grodzisko wyżynne”. Trudno jest dotrzeć do tego miejsca.

Po raz pierwszy byłem tam w 2007 roku i z tego roku pochodzą publikowane zdjęcia.

Widok na dawne grodzisko

          Typ grodziska, jak i jego chronologia wskazuje, że w tym miejscu był zamek (Kiełpin), który był dziełem rycerzy obdarowanych dobrami ziemskimi i immunitetami. Pochodzili oni z rodu Manduvel (później Manteuffel ), napływowych rycerzy niemieckich. Wywodzić mięli się z rodu de Querne. Jednak pochodzenie Manteufflów nadal uznaje się za nie do końca znane, ze wskazaniem Westfali za najbardziej prawdopodobną ich ojczyznę. Z tego rodu, rycerz Hennig posiadał lenno w Kiełpinie leżącym na wschód od Gryfic i pozostawał w służbie księcia Bogusława IV (wzmianka z 1299 roku). Rycerze Henryk, Michał i Gerard (Manteuffel) w dniu 21.04.1315 roku zobowiązali się wobec kapituły w Kamieniu uiszczać podatek łanowy ze swej wsi Kiełpino (Culpin, potem  Kölpin). To pierwsza znana ich posiadłość, w której byli lennikami klasztoru premonstratensów z Białoboków (Belbuck) koło Trzebiatowa (Treptow a.Rega). Jeden z nich rycerz Michał, był w 1328 roku patronem kiełpińskiego kościoła.   

           Manteufflowie chyba już w pierwszej połowie XIV wieku dołączyli do najbardziej znaczącegorycerstwa zamkowego (Schloβgesessene) z pierwszym zamkiem w Kiełpinie. Z tego miejsca też wywodziła się tzw. kiełpińskalinia rodu. Ród Manteufflów, w średniowieczu, wydał licznych przedstawicieli trudniących się rozbojem. „Ci wręcz nie ludzie, lecz okropni zbójcy, diabłami zwani”, tak określił ich w 1518 roku Jan Bugenhagen.

Herb rodu Manteuffel

Willeke (Wilke, Wilhelm) Manteuffel z Kiełpina, znany od 1401 roku, kiedy to zaciągnął się do służby w Zakonie Krzyżackim, zasłynął  z organizowania rozbójniczych napadów w zachodniej części księstwa pomorskiego i na terenie władztwa biskupiego w Kamieniu. Wiele o wspólnocie rodowej coraz liczniejszych Manteufflów mówi akt z 20 lutego 1417 roku, w którym m.in. Henning syn Wilkina z  Kiełpina oraz Klaus ze Świecia (Schwedt), pod przysięgą zobowiązują się radzie Trzebiatowa wystrzegać się odwetu, gdy ona zwolni z więzienia Gerda Manteuffla i innych uwięzionych za zabicie mieszczanina trzebiatowskiego.

Widoczny wał grodziska

          W 1432 roku zakonnicy z klasztoru w Białobokach przeprowadzili zbrojną akcje przeciwko rozbójniczemu ośrodkowi Manteufflów z zamku w Kiełpinie, podczas której zabito Henryka Manteuffla. Po zajęciu zamku i ujęciu wielu do niewoli, zamek do cna zniszczyli mieszczanie z Trzebiatowa i Kołobrzegu. Zamek rozebrano, a uzyskana cegłę przeznaczono na budowę Bramy Kołobrzeskiej w Trzebiatowie. W 1440 roku Kiełpino (zamek) było już odbudowane, a Mikołaj Manteuffel zwie się od tej pory Mikołaj z Nowego Kiełpina (Neu Kölpin). Na tej dacie kończę opis historii rodu Manteuffel oraz ich zamku w Kiełpinie (grodziska Starnin). W następnych wiekach, ród ten wydał wielu znanych przedstawicieli, którzy uczestniczyli w życiu publicznym państwa niemieckiego, ale również i polskiego. Członkowie tego rodu do końca XIX wieku w istotny sposób wpisali się w historię miejscowości leżących w naszej gminie (zobacz historię Gorawina, Drozdowa, Starnina i innych miejscowości w portalu gorawino.net)

Źródła:

– E.Rymar, Posiadłości zachodniopomorskich Manteufflów w średniowieczu (XII-XVI),

– K.Kalita-Skwirzyńska, Średniowieczne obwarowania miejskie Trzebiatowa, 

-„Monatsblaűtter” -1902

– herb rodu Manteuffel – http://herby.machura.slupsk.pl/