Międzynarodowa Rada Zabytków i Miejsc Zabytkowych opracowała i przyjęła 15 grudnia 1981 roku we Florencji, specjalny dokument. Otrzymał on miano Karty Florenckiej, która określa podstawowe pojęcia i zasady konserwatorstwa ogrodów historycznych. Ten międzynarodowy dokument, ratyfikowany przez Polskę określa wymogi dotyczące sposobów utrzymywania i konserwacji ogrodów oraz parków[1].

 Pomorze znajduje się w czołówce krajowej pod względem liczby parków, według inwentaryzacji z lat powojennych było na terenie Polski około 10 000 parków wiejskich[2]. Parki te zakładano od połowy XVII wieku  w obrębie dworów lub folwarków, z którymi pod względem kompozycyjnym  stanowiły nierozerwalną całość[3].

Założenia parkowe w gminie Trzebiatów powstawały na przełomie XIX i XX wieku. Zakładano je przy folwarkach lub dworach należących do rodów niemieckich[4]. Praca przedstawia stan zachowania  parków ujętych w ewidencji konserwatorskiej, tj. Chomętowo, Lewice, Mirosławice, Nowielice i Wlewo.  Założenia zasługują na uwagę, nie tylko ze względu na udział interesującej dendroflory, ale dobrze zachowaną infrastrukturę parkową. Z tego też względu powinny znaleźć się na liście obiektów zabytkowych.

Badania nad florą roślin naczyniowych parków podworskich prowadzono w latach 2007-2008. Poza szczegółowymi spisami florystycznymi, mierzono obwody okazałych  drzew na wysokości 130 cm od ich podstawy (pierśnica). Nazewnictwo roślin naczyniowych podano za Mirkiem i in.[5]. Nomenklatura drzew i krzewów jest zgodna z pracą Senety i Dolatowskiego[6].

W charakterystyce parków za nazwami miejscowości podano kursywą niemiecką nazwę miejscowości obowiązującą do 1945 roku[7].

 Chomętowo (Gumtow)

            Pierwsze informacje o wsi zawarte są w dokumencie z 7 lipca 1224 roku. Wówczas to księżna Pomorza Anastazja przekazała  26 wsi, w tym także Chomętowo, jako uposażenie zakonowi norbertanek w Wyszkowie koło Trzebiatowa[8]. Po sekularyzacji dóbr klasztoru norbertanów (po wprowadzeniu reformacji) część wsi oddano kościołowi mariackiemu w Trzebiatowie, reszta zaś weszła w skład posiadłości książęcych. W latach 1628-1685 wieś i folwark stanowiły własność miasta Trzebiatowa[9]. W 1780 lustratorzy folwarku podali, że jego areał wyniósł 560 mórg[10]. W latach 1801-1806 folwark był dzierżawiony przez niejakiego Köllera, który dla miasta Trzebiatowa przekazywał przymusowo żyto i jęczmień. W 1810 roku został zwolniony z tego przymusu. W 1820 roku nastąpił rozdział między dobrami dworskimi i chłopskimi. W 1852 roku dwór zwolnił wszystkich dzierżawców w zamian za renty. W 1862 roku właściciel Konrad złożył wniosek o zmianę kwalifikacji majątku na dobra rycerskie. Niestety z powodu zbyt małego posiadanego areału ziemi wniosek odrzucono. W 1870 roku majątek powiększył się do 1330 mórg. W 1890 roku żona Konrada von Heinze powiększony majątek kupiła dla syna Karla. W 1902 roku sprzedano dobra niejakiemu Marxowi, który do 1910 roku rozparcelował majątek w zamian za rentę dworską[11].

Założenie folwarczne zostało założone w końcu XVII wieku na wzgórzu na skraju tej owalnicy[12]. Centrum krajobrazowego parku stanowi polana, na której wcześniej była fontanna i rosarium[13]. Dziś trawa na polanie jest regularnie strzyżona przez właścicieli dworu, natomiast po dawnych elementach infrastruktury parkowej nic nie pozostało. Od strony drogi prowadzącej do pól polanę oddziela szpaler grabowy, złożony z 19 drzew o obwodach 160-185 cm. W podszycie tego szpaleru rosną głogi jednoszyjkowe Crategus monogyna i leszczyny pospolite Corylus avellana.  Do prawego narożnika polany, w którym rosną młode nasadzenia jesionu wyniosłego Fraxinus excelsior i dębu szypułkowego Quercus robur, prowadzi szpaler złożony z   lip: drobnolistnych Tilia cordata  i szerokolistnych T. platyphyllos. Kilka lip drobnolistnych, wśród nich kilka starych okazów o wymiarach pomnikowych (320-360 cm) rośnie przy nieczynnym rowie melioracyjnym. Pomnikowy okaz lipy szerokolistnej (obwód 380 cm) rośnie w zachodniej części polany.

            Część założenia parkowego przylegającego do dworu stanowi wiśniowy sad otoczony żywopłotem złożonego z ligustru pospolitego Ligustrum vulgare. Przy starej oborze rośnie kasztanowiec pospolity Aesculum hippocastanum o obwodzie 320 cm.

 Lewice (Lewetzow)

W 1521 roku klasztor norbertanek w Wyszkowie sprzedaje Annie von der Osten, jedną parcelę w Lewicach, jako zabezpieczenie rentowe. Do końca XVI wieku Lewice były własnością  tego klasztoru. Lustracja z 1720 roku podała, że niejaki Schröder w swoim folwarku nie mógł udźwignąć ciężaru obowiązków wobec Trzebiatowa, ponieważ jego dwóch synów służyło w armii królewskiej[14]. Folwark kupił w 1851 roku Bernhard Stübs i do końca wojny majątek był własnością jego rodziny.

Zabudowanie folwarczne stanowi dwór, stodoła z 1932 roku i stajnia z 1926 roku. W składzie zieleni komponowanej wokół dziedzińca folwarcznego dominują jesiony wyniosłe Fraxinus excelsior.  W północno-zachodnim narożniku stodoły zachowała się kępa zieleni wysokiej z jesionem wyniosłym, dębem szypułkowym Quercus robur i grabem pospolitym Carpinus betulus. W podszycie zanotowano krzewy bzu czarnego Sambucus nigra. Wzdłuż stajni rośnie szpaler 16 jesionów wyniosłych, z których dwa mają obwody 340 i 360 cm). Pod ich okapem w podszycie notowano głóg pośredni odmiany pełnokwiatowej różowej Crataegus xmedia ‘Rubra Plena’ i szakłak pospolity Rhamnus cathartica. Między stajnią i ogrodem rośnie niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera.  Gatunek ten zaliczony do taksonów inwazyjnych rozprzestrzenia się na terenie całego kraju[15]. Na podwórzu folwarcznym  rosną krzewy sumaka octowca Rhus typhina, podrost jesionu wyniosłego i duże płaty trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigejos.  Przy drodze wjazdowej na podwórze folwarczne w części przylegającej do stodoły zanotowano komosę strzałkowatą Chenopodium bonus-henricus – gatunek rzadki we florze Pomorza[16].

 Mirosławice (Gumminshof)

Książę pomorski Kazimierz I wystawił w 1180 roku dokument, na podstawie którego przekazał wieś na uposażenie klasztoru norbertanów w Białobokach (Belbuck). W 1329 roku Gummin jest własnością klasztoru w Trzebiatowie, w 1552 roku urząd miasta Trzebiatowa założył we wsi folwark, w którym hodowano bydło i owce. Kolejny opis dóbr pochodzi z lustracji z 1558 roku przeprowadzonej po sekularyzacji majątków klasztornych. Lustratorzy pisali, że folwark Gumminshof miał doniosłe znaczenie w zaopatrywaniu mieszkańców Trzebiatowa w wełnę, wołowinę i grykę. W liście lennym z 1708 roku podano, że folwark Gumminsche Hof  zaopatrywał dodatkowo trzebiatowian w jęczmień i owies[17]. W 1720 roku dzierżawcą Mirosławic i Żukowa (Suckowshof) był urzędnik Gerhardi. W 1780 roku lustratorzy informują, że w folwarku były dwukośne łąki nad Regą, na których wypasano owce i bydło[18]. W 1871 roku Mirosławice były królewskim folwarkiem, w którym hodowano konie dla celów wojskowych (Remontevorwerk[19]). W wykazach dóbr pomorskich z 1892 roku wymieniono dyrektora Viereck’a jako zarządzającego folwarkiem. On też administrował dobrami Nowielic (Neuhof ). Po II wojnie światowej majątek został przejęty przez Fundusz Ziemi Państwowej. Na jego bazie utworzono gospodarstwo państwowe, w składzie Wielkopolskiego POHZ (z siedzibą w Poznaniu), podległe Stadninie Koni w Nowielicach[20].

Założenie folwarczne zostało założone na planie półkola, którego cięciwa zwrócona jest w stronę szosy Trzebiatów – Brojce. Poszczególne elementy – podwórze folwarczne, kolonia mieszkalna i siedziba zarządcy są czytelnie wyodrębnione. Siedziba rządcy – rządcówka i otaczający ją niewielki park były położone centralnie w zachodniej części podwórza. Do dzisiaj zachowała się część parkowa i przebudowana szkoła, którą zbudowało w 1900 roku Królewskie Ministerstwo Wojny. Na obrysie półkola wokół podwórza  postawiono stodołę murowaną i drewnianą, budynek mieszkalny – czworaki, oborę i spichlerz. Obok budynku dawnej szkoły rośnie pomnikowa lipa szerokolistna Tilia platyphyllos o obwodzie 375 cm. Na przeciw podjazdu do nieistniejącej rządcówki uwagę zwraca altana utworzona z rosnących w półokręgu 11 lip drobnolistnych Tilia cordata i 6 kasztanowców pospolitych Aesulus hippocastanum. W zachodniej części parku przylegającej do torów kolejowych linii Gryfice-Trzebiatów, rosną jesiony wyniosłe Fraxinus excelsior, klony polne Acer campestre, topole topole kanadyjskie Populus xcanadensis  i graby pospolite Carpinus betulus. Podszyt stanowią: głogi jednoszyjkowe Crataegus monogyna, śnieguliczki białe Symphoricarops albus, bzy czarne Sambucus nigra, leszczyny pospolite Corylus avellana i objęta ochroną –  kruszyna pospolita Frangula alnus Ciekawym uzupełnieniem warstwy krzewów stanowią zarośla: rdestu ostrokończystego Reynoutria japonica i mirabelki Prunus domestica subsp. syriaca.  Na obrzeżach łąki za spichlerzem rośnie pomnikowa lipa drobnolistna (385 cm) oraz kępy śliwy tarniny Prunus spinosa, lilaki pospolite Syringa vulgaris i śnieguliczki białe Symphoricarpos albus.

 Nowielice (Neuhof)

Od 1535 roku pierwszym zarządcą folwarków w Nowielicach, Mirosławicach, Żukowie, Kusinie (Küssin), Marwicach (Heidhof) i Rzędzicach (Sülzhorst) był Klawes Schroder.  W 1560 roku Peter von Woedtke w opisie okolic Białoboków (Belbuck) i Nowielic wskazywał na żyzne łąki i pastwiska doliny Regi. Pisał dalej, że Nowielice słyną z koni i źrebiąt. Po wojnie trzydziestoletniej majątek przechodzi pod zarząd pruski. Do szybkiego rozwoju stajni elektor pruski przekazał 12 klaczy ze stajni von Bandemera z Darłowa (Rügenwalde). Kolejnymi zarządcami stadniny w Nowielicach byli: w latach 1667-1673 – kapitan von Zastrow, 1688-1699 – von Bonin[21]. W 1724 roku wprowadzono w życie urząd generalnego dzierżawcy, który mógł samodzielnie zarządzać folwarkami lub je oddawać w dzierżawę. W 1725 roku generalny urząd dzierżawy wymienionych wyżej folwarków mieścił się w  Nowielicach. Od 1821 roku Mirosławice i Żukowo podlegały Królewskiej Administracji Koni Wojskowych w Nowielicach. Po pokoju wersalskim folwark w Mirosławicach został rozwiązany, natomiast Nowielice i Żukowo były pod zarządem Urzędu Królewskiego w Trzebiatowie, którego reprezentował niejaki Viereck. Kolejnymi zarządcami byli: do 1918 roku – Fronhöfer, do 1936 roku – Fischer, do 1940 roku – Lohmann, do 1945 roku – Hoffman[22]. Po 1945 roku majątek został przejęty przez Fundusz Ziemi Państwowej. Utworzono Stadninę Koni, wchodzącą w skład Wielkopolskiego POHZ (z centralą w Poznaniu). Od 1995 roku powołano Spółkę z o.o. z udziałem Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa[23].

Niewielki park o powierzchni 0,97 ha stanowi zieleń komponowaną na dziedzińcu gospodarczym i zachował do dzisiaj swój układ przestrzenny, czytelne ciągi spacerowe i widokowe. Dominantą funkcjonalną założenia folwarcznego stanowi dwór, przykryty dwuspadowym dachem z naczółkami.  Na osi fasady dworu, która stanowi oś symetrii dziedzińca, posadzono aleję lip drobnolistnych na grobli przy stawie parkowym. Linia osi symetrii prowadzi dalej między stajnią i oborą do łąk graniczących z drogą do Mrzeżyna. Poza południową granicą dziedzińca założono ogrody, za nimi znajdował się plac treningowy i najstarsza stajnia – kwarantannik. Brzegi stawu parkowego porasta szuwar trzcinowy Phragmitetum australis. Za stawem w kierunku północnym rozciąga się owalna ujeżdżalnia, której obrzeżenia obsadzono klonem jaworem Acer pseudoplatanus i topolą kanadyjską Populus xcanadensis. Przy stajniach wytyczono trasy przejazdu dla koni i ścieżki dla źrebiąt, przy których rosną klony jesionolistne Acer negundo, klony pospolite Acer platanoides i brzozy brodawkowate Betula pendula. Przy nieczynnej bramie wjazdowej rośnie klon jawor o obwodzie 270 cm , topola czarna odmiany włoskiej Populus nigra ‘Italica’ (290 cm) oraz grupa 8 robinii akacjowych Robinia pseudacacia.  Drugą oś widokową w kierunku starej kuźni stanowi aleja dojazdowa od strony wsi obsadzona lipami drobnolistnymi. Aleja ta  kończy się na wysokości rządcówki, przy której  rośnie okazały kasztanowiec pospolity Aesculus hippocastanum o obwodzie 225 cm.

 Wlewo (Wefelow)

Do początku XV wieku należało do rodziny Manteuffel. W 1428 roku rodzina ta sprzedaje Wlewo Reinke Radanke – burmistrzowi Trzebiatowa. W 1480 roku Conrad – opat klasztoru norbertanów w Białobokach przekazuje miastu wieś jako dobra lenne.  Do 1818 roku właściciele zmieniali się: von Manteuffel-klasztor-miasto, ale jakie wówczas były stosunki własnościowe źródła nie podają[24]. W 1780 roku właścicielem był Schwanefeld, potem Zubke, krótko przed 1800 rokiem – Wietholz. W 1802 roku miasto oddało dobra Wlewa w dzierżawę Friedrichowi Wollenebergowi, który w 1805 roku kupił dzierżawę na własność. W 1807 roku właścicielem został niejaki Köhler z Poczdamu (Potsdam). W 1812 roku dobra wykupił Johann Brüstlein, po jego śmierci w 1822 roku dobra odziedziczyła jego żona Philipine ( z domu Hoffmann) i ich syn Johann. W 1852 roku córka Johanna – Rosalie Brüstlein wyszła za mąż za Adolfa von Bonin. Kolejnymi właścicielami byli Arved von Bonin, który ożenił się w 1900 roku z Alexandriną von Elbe-Karnitz oraz ich córka Katahrine, która w 1920 roku wyszła za mąż za baron von Schilling. W 1931 roku majątek  kupił Fritz von Wißmann i do końca II wojny światowej dobra wlewskie były w posiadaniu jego rodziny.

Park o powierzchni 2,45 ha jako założenie krajobrazowe na wzgórzach morenowych nad rzeką Regą, do dzisiaj zachował czytelny naturalistyczny układ. Głównym składnikiem drzewostanu są drzewa liściaste: buk zwyczajny Fagus sylvatica, klony: pospolity Acer platanoides i  jawor A. pseudoplatanus, wiąz polny Ulmus minor oraz grab zwyczajny Carpinus betulus. Spośród tych ostatnich na uwagę zasługują dwa drzewa o obwodach 230 i 240 cm. Uzupełnieniem liściastego drzewostanu są: świerk pospolity Picea abies, jodła pospolita Abies alba i modrzew europejski Larix decidua. Walory krajobrazowe podnoszą parku strome skarpy opadające do doliny rzeki, lokalne obniżenie wypełnione  wodami stawu. przez który przepływa bezimienny strumień – dopływ rzeki Regi. Brzegi stawu porasta szuwary: mannowy Glycerietum maximae i trzcinowy Phragmitetum australis. Od dawnej rządcówki do cmentarza rodowego prowadzi grobla między stawem a rozlewiskami nad Regą. W północno-zachodniej części parku na wyraźnym wzniesieniu zachowały się fragmenty cmentarza rodowego von Bonin. Rosną tam masowo konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, fiołek wonny Viola odorata i pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum oraz gatunki chronione: konwalia majowa Convallaria majalis i bluszcz pospolity Hedera helix.

Dominującym zbiorowiskiem leśnym w parku jest acidofilna buczyna niżowa Luzulo pilosae – Fagetum[25]. Gatunkiem charakterystycznym tego zespołu jest buk pospolity i kosmatka owłosiona Luzula pilosa. W parku oba gatunki występują w towarzystwie śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa, wiechliny gajowej Poa nemoralis, kokoryczki wielokwiatowej Polygonatum multiflorum i szczawika zajęczego Oxalis acetosella. W podszycie, oprócz podrostu drzew,  występują krzewy: leszczyna pospolita Corylus avellana, bez czarny Sambucus nigra i tawuła wierzbolistna Spiraea salicifolia.

Dziedziniec folwarczny założono na planie prostokąta rozwiniętego na osi NE-SW. Zabudowa wyznaczająca granice dziedzińca sytuowana jest kalenicowo[26]. Dominantą dziedzińca folwarcznego jest stodoła z 1864 roku. Obok niej rośnie pomnikowa lipa drobnolistna Tilia cordata o obwodzie 370 cm. Na dziedzińcu gospodarczym zachowały się do dzisiaj stajnia, spichlerz, dwa budynki inwentarskie i kolonia mieszkalna robotników folwarcznych. Dwór od gospodarczego podwórza oddzielała zielona przesłona – szpaler drzew złożony z lip: drobnolistnej i szerokolistnej Tilia platyphyllos, robinii akacjowej Robinia pseudoacacia, świerka serbskiego Picea omorika, jodły jednobarwnej Abies concolor, graba pospolitego (o obwodzie 310 cm) i grupy  dębów szypułkowych Quercus robur o obwodach 510, 380, 360 i 320 cm. Między dworem a wiatą rosną dwa jesiony wyniosłe Fraxinus excelsior o obwodach 295 i 310 cm.

 Streszczenie

W gminie Trzebiatów w latach 2007-2008 prowadzono badania terenowe w 5 parkach wiejskich ujętych w ewidencji konserwatorskiej, tj. Chomętowo, Lewice, Mirosławice, Nowielice i Wlewo.  Założenia zasługują na uwagę, nie tylko ze względu na udział interesującej dendroflory, ale dobrze zachowaną infrastrukturę parkową. Z tego też względu powinny znaleźć się na liście obiektów zabytkowych.

Na ich terenie zanotowano wiele cennych gatunków i odmian drzew i krzewów. Na podkreślenie zasługuje fakt dobrze zachowanych szpalerów, alei, żywopłotów i grup drzew. Do interesujących należy szpaler grabowy w parku w Chomętowie, szpaler jesionowy w Lewicach i aleje lipowe w parku w Nowielicach. Wiele okazów drzew zaliczono do pomnikowych, czego przykładami są: dąb szypułkowy Quercus robur (510 cm) w parku w Wlewie,  lipa drobnolistna Tilia cordata (385 cm) w Mirosławicach, lipa szerokolistna Tilia platyphyllos  (380 cm) w Chomętowie oraz jesiony wyniosłe Fraxinus excelsior (360, 340 cm) w Lewicach.

 Z gatunków rzadkich w regionie godne odnotowania są: komosa strzałkowata Chenopodium bonus-henricus w Lewicach, bluszcz pospolity Hedera helix i konwalia majowa Convallaria majalis w Wlewie. Parki gminy Trzebiatów, mimo częściowej dewastacji, są cennymi obiektami przyrodniczymi zasługującymi na specjalną troskę.

Przypisy:

[1] M. Opęchowski, E. Stanecka E. Zabytkowe ogrody i parki W: Przyroda Pomorza Zachodniego, red. M. Kaczanowska, Oficyna In Plus, Szczecin, 2002, s. 234-277.

[2] M. Drzał, S. Leszczycki, Ochrona i zagospodarowanie parków wiejskich w Polsce. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 1974, Nr 30(5), s. 60-72.

[3] K. Latowski, J. Zieliński, Parki wiejskie – wybrane zagadnienia geobotaniczne i kulturowe. W: Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego, red. M. Wojterska, 2001, s. 291-296.

[4] H. Neuschäffer, Schlösser und Herrenhäuser in Hinterpommern. Kommissionsverlag Gerhard Rautenberg, Leer, 1994, s.5-298.

[5] Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Zając, M. Zając, Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. „Biodiversity of Poland”, 2002, nr 1, s. 9-442.

[6] W. Seneta, J. Dolatowski, Dendrologia, PWN, Warszawa, 2000, s. 5-559.

[7] M. Kaemmerer, Ortsnamenverzeichnis der Ortschaften jenseits von Oder und Neiße. Verlag Gerhard Rautenberg, Leer, 1988, s. 3-230; T. Białecki (red.) Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza  Zachodniego z nazwami przejściowymi z lat 1945-1948. Książnica Pomorska, Wydz. Hum. Uniwersytetu Szczecińskiego, AP w Szczecinie, 2002, s. 7-414

[8] D. Bienek, Wieś Chomętowo do 1945 roku. W: Trzebiatów – spotkania pomorskie, red. J. Kochanowska, Szczecin, 2008, s.79-84.

[9] B.Wachowiak, Gospodarka folwarczna w domenach Księstwa Pomorskiego w XVI i na początku XVII wieku. Warszawa, 2005, s. 15-16.

[10] Brüggemann L.W., Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl. Preussischen Herzogsthums Vor- und Hinter- Pommern, Th.2, Bd.2, Stettin, L.H.G. Effenb., Königl.Buchdruck. 1784, s. 388.

[11] A. Ulrich, Chronik des Kreises Greifenberg in Hinterpommern. Dötlingen, 1990, s. 180-182.

[12] E. Kulesza-Szerniewicz, A.Szerniewicz, Studium krajobrazu kulturowego gminy Trzebiatów. Materiał do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Woj. Oddz. Służby Ochrony Zabytków, Szczecin , 1997 (mskr.).

[13] Informacja mieszkańców Chomętowa, 19.07.2008 r.

[14] A. Ulrich, Chronik…, dz. cyt., s. 233-255.

[15] B. Tokarska-Guzik, Impatiens glandulifera Royle. W: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, red. A. Zając, M.Zając, Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków, 2001, s. 304.

[16] W. Żukowski, B. Jackowiak, Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu i w Wielkopolsce. W: Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski, red. W. Żukowski, B. Jackowiak, Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM, 1995, nr 3, s. 9-92.

[17] A. Ulrich…, dz.cyt., s. 266-267

[18] H. Berghaus, Landbuch des Herzogsthums Pommern ind des Fürstenthums Rügen. Enthaltend Schilderung der Zustände dieser Lande in der zweiten hälfte des 19. Jahrhunderts Tl. II, Bd. VI. Anklam, 1870, s. 1084-1087.

[19] A. Chludziński, Nazwy miejscowe gminy Trzebiatów. W: Trzebiatów – spotkania pomorskie, red. J. Kochanowska, Szczecin, 2004, s.35-49.

[20] J. Kulesza, Zespół folwarczny Mirosławice. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, 1997, (mskr.)

[21] Güter-Adreßbuch für die Provinz Pommern. W: Niekammer’s Landwirtschaftliche Güteradreßbücher. Leipzig, 1928, Bd. 1, s. 96.

[22] A. Ulrich…, dz. cyt.,, s. 261-264.

[23] E. Kulesza, Zespół dworsko-folwarczny Nowielice. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, 1996 (mskr.).

 [24] A. Ulrich…, dz. cyt.,, s. 191-192.

[25] J.M. Matuszkiewicz, Zespoły leśne Polski, PWN Warszawa, 2001, s.209-211.

[26] J. Kulesza, Zespół folwarczny Wlewo. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, 1997 (mskr.).

Parki wiejskie na Pomorzu zakładano od połowy XVII wieku prawie wyłącznie w pobliżu dworów i pałaców, z którymi pod względem kompozycyjnym  stanowiły całość[1]. Wskutek dewastacji wielu parków po transformacji ustrojowej w latach  90. ubiegłego wieku,  tylko część z nich pełni funkcje kulturowe. Jednak większość parków wiejskich pełni ważne funkcje biocenotyczne. Założenia parkowe są swoistymi wyspami leśnymi w krajobrazie rolniczym. Gromadzą się tutaj chronione, rzadkie i zagrożone wymarciem oraz interesujące gatunki roślin, także pomnikowe okazy drzew i krzewów[2].

Założenia parkowe w gminie Brojce powstawały na przełomie XIX i XX wieku. Zakładano je przy dworach należących do wielkich rodów niemieckich[3]. Praca przedstawia stan zachowania parków objętych ochroną zabytkową, zasługujących na uwagę, nie tylko ze względu na udział interesującej dendroflory, ale dobrze zachowaną architekturę parkową.

Badania nad florą roślin naczyniowych parków podworskich prowadzono w latach 2003-2005. Poza szczegółowymi spisami florystycznymi, mierzono obwody okazałych  drzew na wysokości 130 cm od ich podstawy (pierśnica). Nazewnictwo roślin naczyniowych podano za Mirkiem i in.[4]. Nomenklatura odmian i form botanicznych oraz mieszańców jest zgodna z dziełem Senety i Dolatowskiego[5].

W charakterystyce parków za nazwami miejscowości podano numer ewidencyjny
i datę wpisu do rejestru zabytków według Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków
w Szczecinie.  W nawiasach podano kursywą niemiecką nazwę miejscowości obowiązującą do 1945 roku[6].

 Dargosław (Dargislaff) –  (A 814, 10.VIII.1978)    

„… Przemierzałam codziennie drogę między cmentarzem a parkiem. Tam przebiegałam korytarzem jaśminowców struchlałych pod parasolem czerwonych dębów. Potem polany światła między  rajskimi jabłoniami, różanecznikami i pękami kwiatów. I tak do lata. Milczał stary pałac i woda w stawie mętniała. Zarastały szlachetne odmiany krzewów…”[7]

W 1269 roku Dargosław jest własnością klasztoru w Białobokach (Belbuck). W 1337 roku wieś jako zastaw zostaje wypożyczona  miastu Trzebiatów (Treptow)[8]. W 1467 roku klasztor białobocki przekazuje dobra rodzinie rycerskiej von Wachholz. Pierwszym właścicielem Dargosławia jest Jobst von Wachholz. Potem dokumenty z 1628 roku wykazują Christiana i Lorenza jako właścicieli. Ten ostatni sprzedaje Dargosław i Jarkowo (Jarchow) Eustachiusowi von Plötz. Lustracja z 1717 roku wykazuje, że dobrami zarządza rodzina von Waldow i von Wacholz. Do połowy XVIII wieku majątek jest własnością rodziny von Wachholz. W 1756 roku Dargosław, Świecie Kołobrzeskie (Schwedt) i Łatno (Altendorf) należą do prezydenta Regencji w Szczecinie – Georga Christiana von Wachholz[9]. W 1768 roku sprzedaje on swoim siostrom: Judith von Goltz i Barbarze von Podewils. Rok później siostry rezygnują z praw własności Dargosławia. Georg Christian zakłada przy dworze park na bazie lasu bukowo-dębowego. Posadzono brzozy brodawkowate (Betula pednula) i świerki pospolite (Picea abies)[10]. Do końca XVIII często zmieniali się kolejno właściciele: 1795 – von Borck, 1796 – von Braunschwieg, 1798 – von Grünental. W 1804 roku dobra Dargosławia i Łatna dziedziczy kapitan von Franseki. W 1810 starosta gryficki von Wrichen kupuje Dargosław, w 1854 roku – Otto von Neste z Mołstowa (Molstowi), w 1882 roku – Theodor Birnbaum (właściciel Sulikowa (Zoldekow) w powiecie kamieńskim). Po jego śmierci w 1894 roku  syn Georg wraz z matką zarządza Dargosławiem. Kolejnym właścicielem jest jego najstarszy syn Theodor z Tąpadeł (Dummadel). Spadkobiercą po zmarłym w 1923 roku Theodorze jest syn Klaus, który zarządza majątkiem do końca II wojny światowej.

Na polanie przed dworem rosną jałowce pospolite (Juniperus communis) i sumaki octowce (Rhus typhina). Po prawej stronie od bramy wjazdowej do stawu posadzono półkoliście żywopłot z róży pomarszczonej (Rosa rugosa) i tawuły wierzbolistnej (Spiraea salicifolia). Jego uzupełnieniem są pojedyncze krzewy głogu pośredniego odm. pełnokwiatowej różowej (Crataegus x media ‘Rubra Plena’) i ligustru pospolitego (Ligustrum vulgare).

Krajobrazowy  park o powierzchni 3 hektarów w swej centralnej części posiada dużą polanę, wokół której posadzono wiele drzew obcego pochodzenia:  cyprysiki groszkowe odmiany pierzastej (Chamaecyparis pisifera ‘Plumosa’), jodły pospolite (Abiea alba) i  daglezje zielone (Pseudotsuga menziesii). Na skraju polany na wysokości dworu rośnie dwuprzewodnikowy  żywotnik zachodni (Thuja occidentalis) obwodach 145 i 130 cm, opleciony bluszczem pospolitym (Hedera helix) i klon jesionolistny (Acer negundo) o obwodzie 180 cm. Cyprysik nutkajski (Chamaceyparis nootkatensis) i sosna amerykańska (wejmutka) (Pinus strobus) wystąpiły jako okazy pojedyńcze. Z drzew rodzimych na uwagę zasługują drzewa o wymiarach pomnikowych: lipa drobnolistna (Tilia cordata) o obwodzie 570 cm, buk pospolity (Fagus sylvatica) – 410 cm, buk pospolity odm. czerwonolistna (Fagus sylvatica ‘Purpurea’) – 390 cm i klon pospolity (Acer platanoides) – 370 cm. Obok pomnikowego buka pospolitego rosną w półokręgu 3 cisy pospolite (Taxus baccata) o szeroko rozgałęziających się konarach i dwuprzewodnikowy orzech włoski (Juglans regia) o obwodach pni 230 i 210 cm.

Staw parkowy od budynku dworu oddziela szpaler żywotników zachodnich oplecionych kwitnącymi i owocującymi okazami bluszczu pospolitego (Hedera helix). Między żywotnikami rosną głogi jednoszyjkowe (Crategus monogyna) i  podrost jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior). Na skarpie schodzącej do stawu zanotowano chronioną kalinę koralową (Viburnum opulus). Brzegi tego niewielkiego oczka wodnego porasta szuwar wąskopałkowy (Typhetum angustifoliae) z domieszką wierzby białej (Salix alba).

Wzdłuż żywopłotu grabowego oddzielającego park od starego sadu zanotowano stanowisko szczwołu  plamistego (Conium maculatum) – gatunku rzadkiego we florze Pomorza [11]. Na terenie parku rośnie w dużych skupieniach smotrawa okazała (Telekia speciosa). Jej naturalne stanowiska notuje się  w Bieszczadach oraz na Dolnym Śląsku jako roślinę zrębów leśnych, zarośli i brzegów potoków.  Jest ozdobną byliną parkową,  bardzo rzadko występującą na terenie kraju[12].

Autorka tytułowego motta, była mieszkanka Dargosławia odtworzyła wspomnienia z dawnych lat. Czerwone dęby, to pewnie przebarwiające się jesienią na kolor brunatno-czerwony liście dębów szypułkowych (prawdopodobnie dęby czerwone Quercus rubra  wycięto w latach 70. ubiegłego wieku – informacja ustna mieszkańców wsi). Z różaneczników, o których pisze Autorka, zachował się jeden okaz różanecznika katawbijskiego (Rhododendron x catawbiense) w narożniku wschodniej elewacji dworu.

W starym sadzie rajskie jabłonie to zachowanych kilka jabłoni purpurowych (Malus x purpurea) o małych czerwonych owocach. Pierwotnie ta nazwa odnosiła się do jabłoni niskiej rajskiej (M. pumila var. paradisiaca), używanej obecnie głównie na podkładki skarlające[13].

Mołstowo (Molstow) –  (A 304, 7.VII.1958)

Od 1467 roku Mołstowo i Jarkowo (Jarchow) były we władaniu rodziny von Wachholz[14]. W 1550 roku właścicielem Dargosławia i Mołstowa jest Klaus von Wachholz, od 1575 roku jego syn Jacob. W latach 1600-1651 Wilhelm, syn Jacoba dokupuje jeszcze Skrobotowo (Schruptow). W 1655 roku po śmierci Wilhelma dobrami zarządza wdowa po nim – Agnes. W wyniku rodzinnej sprzeczki w 1659 roku między Balzerem i Jacobem Joachimem, Mołstowo i Jarkowo przechodzą w ręce pierwszego brata. Drugi natomiast otrzymuje dobra Dargosławia. Po śmierci Jacoba Joachima w 1708 roku dziedziczą synowie, Kaspar i Wilhelm – Mołstowo a Joachim – Dargosław. W 1717 roku dobra Mołstowa podzielono na dwie części: większą – otrzymuje Agnisa , wdowa po Jacobie, mniejszą – jej kuzyn Jacob Joachim. W 1742 roku Jacob Ewald łączy oba majątki i jak podaje lustracja z 1756 roku jest również właścicielem Jarkowa, Świecia Kołobrzeskiego (Schwedt) i Nieżyna (Nessin). W 1775 roku  nowym właścicielem jest Ewald Christoph, który zakłada kolonię Cieszyce (Karolinenhof). Ewald Christoph w 1782 roku sprzedaje Mołstowo z Cieszycami majorowi Mathiasowi von Laurens. W 1811 Mołstowo z Cieszycami zostaje przez niego sprzedane Friedrichowi Neste, który był dzierżawcą w Urzędzie Królewskim w Trzebiatowie (Treptow).

W 1866 roku dobra kupuje rodzina von Blittersdorff. Ponieważ baron Karl von Blittersdorff  był „cudzoziemcem” (pochodził z Karlsruhe), musiał uzyskać koncesję z królewskiego Ministerstwa Dziedziczenia Własności[15]. W 1868 żeni się z Adą von Behr. Rok później zostaje prawnym właścicielem Mołstowa. Kolejnymi właścicielami byli: 1914 – Carl , 1918 – Max, 1939 – Carl Leo, który ginie podczas wojny. Majątkiem do końca 1945 roku zarządza jego żona Marion.

Historia Mołstowa łączy się nierozerwalnie z losami pisarki Rity, córki Karla i Ady. W 1904 roku wychodzi w Berlinie za mąż.  Gerhard von Gaudecker – oficer marynarki w Wilhelmshafen był kapitanem krążowników Hamburg i Pillau.  Rita von Gaudecker z mężem w 1919 roku przeprowadza się go Kołobrzegu (Kolberg), gdzie zakłada domy dziecka w ramach Związku Pomocy Helferbund [16]. Od 1929 roku kontynuuje swoją działalność w Mrzeżynie (Deep).

W składzie gatunkowym parku (3,5 ha) dominują jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior), klony jawory (Acer pseudoplatanus), kasztanowce zwyczajne (Aesculus hippocastanum) i świerki pospolite (Picea abies). Przy betonowym ogrodzeniu oddzielającym park od wiejskiej drogi  rosną graby pospolite (Carpinus betulus), z których  dwa osiągają wymiary pomników przyrody (330 i 340 cm). Po ogrodzeniu pnie się winobluszcz trójklapowy (Parthenocissus triscuspidata). Od strony zabudowań w kierunku Strzykocina posadzono szpaler świerkowy w kształcie litery L, gdzie krótsze ramię liczy 16 drzew, a dłuższe – 21 okazałych świerków. Wzdłuż boiska, które założono w miejscu dawnej kultury topoli białej (Populus alba) rośnie szpaler grabowy złożony z 72 drzew o wymiarach 90-315 cm. Na końcu szpaleru, przy narożniku starego sadu, zanotowano masowe występowanie chronionego bluszczu pospolitego (Hedera helix).

Przed ruinami dworu od strony zachodniej na zwraca uwagę okazały klon jawor (Acer pseudoplatanus) o obwodzie 380 cm, o którym pisali Sienicka i Kownas[17]. Aleję prowadzącą do nieistniejącego pałacu  wysadzono szpalerem 29 grabów, pod ich okapem rośnie żywopłot z ligustru pospolitego (Ligustrum vulgare). Wokół ruin lodowni zanotowano bogate stanowisko derenia białego (Cornus alba). Między lodownią i niszczejącym budynkiem owczarni rosną dwie lipy drobnolistne (Tilia cordata) o wymiarach pomnikowych (320 i 310 cm).

Obraz dawnego założenia dworsko-parkowego uzupełniają relacje dawnych właścicieli. Rita von Gaudecker opisuje… „rabaty z pierwiosnkiem ogrodowym (Primula hortensis) otoczone krzewami bukszpanu zwyczajnego (Buxus sempervirens). Za nimi kwitły czerwone głogi  (najprawdopodobniej głogi pośrednie odm. pełnokwiatowej różowej Crataegus x media ‘Rubra Plena’ = przyp. ZS), jaśminowce wonne (Philadelphus coronarius) i duże krzewy pigwy pospolitej (Cydonia oblonga)”. Pisze dalej Autorka wspomnień, że ….”dwór z obu stron otaczał żywopłot bukowy, a przy lodowni są dwie lipy drobnolistne ( patrz wyżej = ZS). Przed dworem rośnie ogromna lipa, która daje cień od strony wjazdu do dworu…”[18]. Dzisiaj mołstowskiej lipy już nie ma, wywróciła ja zimowa wichura na początku lat 60. ubiegłego wieku  (informacja ustna mieszańców wsi).

Warstwę krzewów stanowią: lilak pospolity (Syringa vulgaris),  bez czarny (Sambucus nigra), jeżyna fałdowana (Rubus plicatus) i śnieguliczka biała (Symhoricarpos albus). Do interesujących należą rośliny chronione: barwinek pospolity (Vinca minor), kalina koralowa (Viburnum opulus) i konwalia majowa (Convallaria majalis).

 Stołąż (Stőlitz) – (A 897, 15.XI.1980)

Od XV wieku stanowi lenno rodziny von Osten. Pierwszym właścicielem w 1464 roku był Dinnies von Osten, od 1479 roku – jego syn Ewald. Kolejnymi właścicielami są potomkowie rodu: Dinnies 1504-1562, Alexander 1547-1614, Hans Adam 1581-1627. Syn Hansa Adama – Egidius Dubschlaff był właścicielem Stołąża i Wicimic (Witzmitz). Ożenił się z Kathariną von Osten-Wisbu i umarł bezpotomnie w 1681 roku. Własność przechodzi na Alexandra Friedricha von Osten[19]. W latach 1700-1702 Alexander Friedrich buduje barokowy dwór (obecnie w ruinie), na planie podkowy otwartej w kierunku zachodnim – korpus główny wraz z parą skrzydeł bocznych. Sadzi również w południowej części parku aleję lipową i zakłada ogród nietypowy jak dla ogrodów barokowych – z boku rezydencji, po jej północnej stronie[20]. Po śmierci Alexandra Friedricha w 1740 roku Stołąż kupuje Friedrich von Schladen – właściciel majątków: Tąpadły (Dummadel), Pniewo (Pinnow), Brojce (Broitz) i części Natolewic (Natelfitz). W 1780 roku majątek przechodzi w ręce jego żony Johanny. W 1789 roku Johanna sprzedaje za 50000 talarów majątki Stołąż, Natolewice i Tąpadły majorowi Gansowi Edlerowi von Putlitz[21]. W 1820 roku dobra dziedziczy Ferdinand von Loeper a 1856 jego syn Hermann. W 1868 roku zięć Hermanna – Wilhelm Gloxin dziedziczy majątek, w 1899 jego syn Rudolf. W 1933 roku jego syn, również Rudolf, jest ostatnim właścicielem Stołąża.

Park o powierzchni 3,5 ha w obrysie zbliżonym do kwadratu, podzielony jest na kilka prostokątnych kwater utworzonych przez sieć regularnych alejek spacerowych. Alejki o układzie południkowym obsadzone są jednogatunkowymi szpalerami drzew, które noszą ślady formowania i przycinania. Granicę zachodnią założenia stanowi żywopłot grabowy, formowany na przemian z nasadzeniami świerka, leszczyny pospolitej (Corylus avellana) i cisa pospolitego (Taxus baccata). Do południowego skrzydła ruin dworu przylega aleja lipowa prowadząca w kierunku cmentarza. Aleja złożona jest z 29 okazałych drzew o obwodach od 380 do 480 cm. Cmentarz rodowy otacza w półokręgu 8 lip drobnolistnych (330-410 cm), dąb szypułkowy (395 cm) i dwa buki pospolite (400 i 385 cm obwodu). Na stoku cmentarnego wzgórza rośnie dąb szypułkowy (540 cm) i buk pospolity (530 cm). Granicę wschodnią ustala szpaler kasztanowcowy (12 drzew o obwodach 190-285 cm) i aleja lipowo-grabowa (31 drzew o obwodach 165-310 cm) łączące wzgórze cmentarne z sadem. Sad przylega od wschodu do szpaleru grabowego, od strony północnej otoczony wysokim murem z cegły. Z dawnego sadu pozostało kilka jabłoni domowej (Malus domestica) i gruszy pospolitej (Pyrus pyraster). Na zarośniętej trawą polanie krótko po wojnie była plantacja winorośli właściwej (Vitis vinifera) – inf. ustna mieszkańca wsi Włodzimierza Durysa. Sad ograniczał od parku szpaler grabowy złożony z 147 drzew w kształcie litery L – gdzie krótsze ramię liczy – 61, dłuższe – 86 okazów. Przy placu folwarcznym na wysokości zbiornika przeciwpożarowego rośnie lipa drobnolistna o obwodzie 690 cm. Pień ma ślady interwencji konserwatorskiej – świeże wypełnienia cementowo-ceglane wypróchniałego pnia.

Podszyt stanowią: głogi jednoszyjkowe (Crataegus monogyna), śnieguliczki białe (Symphoricarops albus), bzy czarne,  leszczyna pospolita oraz objęte ochroną –  bluszcz pospolity i barwinek pospolity (Vinca minor). Na obrzeżach kompleksu leśnego za cmentarzem rodowym rosną: tawuły van Houtte’a  (Spiraea x vanhouttei), lilaki pospolite (Syringa vulgaris) i trzmieliny pospolite (Euonymus europaea).

 Strzykocin (Streckentin) – (A 990, 27.X.1982)

W 1287 roku Konrad i Thiderich von Streckentin są wasalami lennymi klasztoru w Białobokach. W 1337 roku klasztor zawiera umowę z miastem Trzebiatów, w której wsie Strzykocin, Dargosław i Gołańcz Pomorska (Glansee) stanowią rękojmię lenną dla rodziny Manteuffel. W 1534 roku lustracja dóbr wykazała, że Valentin Mandüvel (= Manteuffel – przyp. ZS) ma dług 50 marek wobec klasztoru. W 1559 roku właścicielami wsi są bracia Steffen i Jürgen Manteuffel z Kiełpina (Cölpin), w 1655 roku – Jürgen von Wachholz i Venz von Manteuffel. Lustracja z 1717 roku wymienia kolejnych właścicieli: wdowę po ostatnim Manteufflu i Hansa Bütowa. Kolejnym właścicielem majątków: Dobropole Gryfińskie (Dobberphul) i Strzykocina jest Phillipp von Beggerow spokrewniony z Manteufflami ze strony matki[22]. W 1775 roku Kurt Heinrich von Manteuffel od generała brygady von Weyhera kupuje Strzykocin a i Grądy (Grandhoff),  które przekazuje córce Friederike Henriette. W 1780 roku Kurt Heinrich von Manteuffel kupuje Strzykocin b od Magdalene Henriette von Lettow. W 1788 roku sprzedaje żonie Sophie Henriette Eleonore z domu von Mellin, która rok później dzierżawi majątek A. W 1804 roku  jest już właścicielką całego majątku. W latach 1821-1828 dobrami zarządza Gnidtke. W 1836 Gnidtke przekazuje je córce zamężnej z Heinrichem Carlem Wilhelmem Guse, który w aktach notarialnych z 1851 roku jest wymieniany jako właściciel Strzykocina[23]. Później w dokumentach z 1862 wymienia się Heinricha Guse jako właściciela Strzykocina i Łopianowa (Loppnow), w 1892 – własność przechodzi na jego żonę, w 1910 na ich syna Karla. W 1914 majątek kupuje rodzina von Wedemeier. Ostatnią właścicielką jest pani von Holstein z domu Wedemeier, która zarządza majątkiem od 1928 do 1939 roku.

Park o powierzchni 2,4 ha zachował do dzisiaj swój układ przestrzenny i czytelne ścieżki  spacerowe. Od strony wjazdowej do niszczejącego dworu rosną dwa cyprysiki groszkowe odm pierzastej (Chamaecyparis pisifera ‘Plumosa’) o obwodach 170 i 130 cm. Po wschodniej stronie elewacji dworu i wokół boiska sportowego trzon drzewostanu stanowią klony pospolite i lipy drobnolistne. Uzupełnieniem drzewostanu są: tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) o obwodzie 210 cm dąb szypułkowy – 330 cm, jodła pospolita (Abies alba) – 220 cm, buk pospolity odm. zwisająca (Fagus sylvatica ‘Pendula’) – 180 cm i dąb szypułkowy odm. stożkowa (Quercus robur ‘Fastigiata’) – 280 cm.

W części parku przylegającej do pól dominują wiązy polne (Ulmus minor) i świerki pospolite, z których dwa mają obwody 290 i 280 cm.  Wokół ruin lodowni rośnie 8 kasztanowców pospolitych o obwodach 290-310 cm i ładny okaz klonu jawor odm. ciemnopurpurowej (Acer pseudoplatanus ‘Atropurpureum’) o obwodzie 285 cm. Podszyt stanowią: bez czarny (Sambucus nigra), bez lilak (Syringa vulgaris), leszczyna pospolita (Corylus avellana) i nieliczne okazy szakłaka pospolitego (Rhamnus cathartica). Park od ogrodów działkowych oddziela szpaler 19 grabów, z czego 8 drzew wycięto. Na końcu szpaleru zanotowano stanowisko wiązu polnego odm. korkowej (Ulmus minor var. suberosa) z licznymi odrostami korzeniowymi.

Zabudowania folwarczne – owczarnię, stajnię i dawny budynek stacji paliw od elewacji południowej dworu oddziela pas śnieguliczki pospolitej (Symphoricaropos albus) z udziałem suchodrzewu pospolitego (Lonicera xylosteum) i trzmieliny pospolitej (Euonymus europaea).

Tąpadły (Dummadel) – (A 887, 12.XII.1980)

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1483 roku, kiedy Curdt Mandüvel (=Manteuffel – przyp. ZS) właściciel Kiełpina otrzymuje 25 marek renty dzierżawnej w Tąpadłach. W 1655 roku właścicielami są Matthias von Karnitz i Stephan Manteuffel. W 1666 roku – Wilke i Peter von Manteuffel wymieniani są jako spadkobiercy. Według lustracji z 1717 roku właścicielem jest radca von Lettow.

Dokumenty z 1734 roku wykazały, że Tąpadły są podzielone na trzy majątki. Tąpadły a od Manteufflów kupiła rodzina von Weyher. Żona generała von Weyhera w 1748 sprzedała majątek za 2100 talarów majorowi von Schalden. Tąpadły b  von Manteufflowie sprzedają w 1753 roku za 862  talary majorowi von Schladen. Tąpadły c w 1677 roku Caspar Valentin von Manteuffel za 4300 guldenów sprzedaje wierzycielowi Casparowi Schröder[24]. W 1789 roku major von Schladen jednoczy majątki i zapisuje w testamencie dobra Tąpadeł, Stołąża i Natolewic żonie Johannie Juliane Marii[25]. Johanna Juliane Maria w 1789 roku sprzedaje je majorowi Gans Edlerowi.

Kolejnymi właścicielami są w 1828 roku major von Löper, w 1853 roku  jego syn Hermann, sędzia powiatowy, który sprzedaje majątek w 1856 roku rodzinie von Strecker, ta z kolei sprzedaje Birnbaumowi – właścicielowi Dargosławia. W 1894 po śmierci Birnbauma, jego najstarszy syn Thodor obejmuje Dargosław, młodszy Georg – Tąpadły. W 1914 Georg ulega wypadkowi i musi poruszać się na wózku inwalidzkim. Utrudnia to nadzorowanie dóbr, dlatego przekazuje majątek siostrze – żonie leśniczego Stumpfa. W 1939 wymieni są, obok pani Stumpf i jej siostry Margarete, inni właściciele:  córka Theodora Birnbauma, Marie Gloxin – żona Mitschke Collande.Do parku o powierzchni 1,5 ha prowadzi aleja kasztanowcowa, złożona z 16 drzew o obwodach od 230 do 290 cm. W 1963 roku zburzono dwór, na jego fundamentach postawiono piętrowy dom. Przed nim, na obszernej rabacie rośnie lipa drobnolistna o obwodzie 410 cm i sosna amerykańska o obwodzie 210 cm.Teren parku jest porozcinany rowami melioracyjnymi, które odchodzą od dawnego stawu. Brzegi wysychającej niecki  stawu porasta szuwar wąskopałkowy z dużym udziałem uczepu trójlistkowego (Bidens tripartita), babki wielonasiennej (Plantago intermedia) i trzęślicy modrej (Molinia caerulea). Na skraju stawu rośnie pomnikowy dąb szypułkowy o obwodzie 380 cm. W jego pobliżu zwraca uwagę utworzony z grabów prostokąt, prawdopodobnie są to pozostałości dawnej altany ogrodowej. Jeden z boków tego prostokąta porastają krzewy tawuły van Houtte’a (Spiraea x vanhouttei). W północno-wschodnim narożniku dawnej altany zanotowano dąb szypułkowy (370 cm) opleciony bluszczem. W parku zachowała się aleja grabowa złożona z 41 drzew o obwodach 130 do 195 cm. Na jej końcu rośnie dąb szypułkowy (310 cm) i modrzew europejski (Larix decidua) o obwodzie 240 cm. Od strony pól park odgranicza szpaler grabowy złożony z 38 drzew o obwodach od 90 do 210 cm.

Przy skupinie trzech dębów o obwodach 270, 310 360 cm rosną objęte ochroną prawną: konwalia majowa (Convallaria majalis) i przytulia wonna (Galium odoratum). Na stromych brzegach rowu melioracyjnego rośnie chroniona paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare). Podszyt w parku stanowią krzewy śnieguliczki białej, leszczyny pospolitej, bzu czarnego, maliny właściwej (Rubus idaeus) i róży pomarszczonej (Rosa rugosa).Wzdłuż brukowanej drogi prowadzącej do pól rośnie szpaler jesionów wyniosłych (Fraxinus excelsior) o obwodach 230-250 cm. Dwanaście z nich jest oplecione kwitnącym i owocującym bluszczem pospolitym.

 Uniestowo (Nestau) – (A 988, 27.X.1982)

Właściciel majątku rycerskiego w Dargosławiu Friedrich Wilhelm Neste buduje w latach 1840-1841  na terenie folwarku Uniestowo masywny dwór. Decyzją rządu pruskiego z dnia 21 listopada 1842 roku staje się jego właścicielem[26]. W 1846 Uniestowo jako samodzielny majątek dziedziczy córka Karolina z mężem Müllerem – aptekarzem z Gryfic (Greifenberg). W 1885 roku dobra ziemskie Uniestowa wraz  z cegielnią kupuje niejaki Lüdtke, w 1907 urzędnik Bieler, w 1920 jego syn Ernst. Od 1928 roku właścicielami są członkowie rodziny Kaiser.

Dwór usytuowany jest przy granicy zachodniej parku zwrócony elewacją frontową na dziedziniec folwarczny. Przed frontem dworu, porośniętym częściowo winobluszczem pięciolistkowym (Parthenocissus quinquefolia), rosną świerk kłujący odm. sinej (Picea pungens ‘Glauca’), dwie lipy drobnolistne, dwa żywotniki zachodnie i różanecznik katawbijski (Rhododenron x catawbiense). Na prawo od głównego wejścia do dworu wzdłuż ogrodzenia  rośnie szpaler 24 głogów pośrednich odm. pełnokwiatowej różowej. Zadrzewienie parku składa się z klonów pospolitych, brzóz brodawkowatych i świerków pospolitych. Pośród nich uwagę zwraca skupina lip drobnolistnych (320-355 cm), buk pospolity odm. czerwonolistnej (320 cm), dwa klony pospolite (230 i 280 cm) oraz ładny okaz brzozy brodawkowatej (230 cm). Od północy park od pól uprawnych ogranicza szpaler 21 głogów dwuszyjkowych (Crataegus laevigata). Podszyt stanowią bez czarny, śnieguliczka biała, leszczyna pospolita i chroniona kruszyna (Frangula alnus).

Parki w gminie Brojce, mimo częściowej dewastacji, są cennymi obiektami przyrodniczymi zasługującymi na specjalną troskę. Na ich terenie zanotowano wiele cennych gatunków i odmian drzew i krzewów. Na podkreślenie zasługuje fakt dobrze zachowanych alei, szpalerów, żywopłotów i grup drzew, m.in. aleja lipowa do cmentarza rodowego w Stołążu, aleja grabowa w Tąpadłach, szpalery grabowe w Mołstowie i Stołążu, szpaler głogów jednoszyjkowych w Uniestowie. Do rzadkich i pomnikowych drzew w zabytkowych parkach wiejskich gminy należą: tulipanowiec amerykański, wiąz polny odm. korkowej w Strzykocinie; cyprysik nutkajski, sosna amerykańska (wejmutka) w Dargosławiu.

Przypisy:

[1] K. Latowski, J. Zieliński, Parki wiejskie – wybrane zagadnienia geobotaniczne i kulturowe. W: Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego, red. M. Wojterska, 2001, s. 291-296.

[2] R. Olaczek, Funkcje parków wiejskich. W: Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego, red. W. Michajłow, K. Zabierowski. PWN, Warszawa-Kraków, 1978, s. 35-78.

[3] H. Neuschäffer, Schlösser und Herrenhäuser in Hinterpommern. Kommissionsverlag Gerhard Rautenberg, Leer, 1994, s.5-298.

[4] Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Zając, M. Zając, Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. „Biodiversity of Poland”, 2002, nr 1, s. 9-442.

[5] W. Seneta, J. Dolatowski, Dendrologia, PWN, Warszawa, 2000, s. 5-559.

[6] T. Białecki (red.) Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza  Zachodniego z nazwami przejściowymi z lat 1945-1948. Książnica Pomorska, Wydz. Hum. Uniwersytetu Szczecińskiego, AP w Szczecinie, 2002, s. 7-414; M. Kaemmerer, Ortsnamenverzeichnis der Ortschaften jenseits von Oder und Neiße. Verlag Gerhard Rautenberg, Leer, 1988, s. 3-230.

[7] R. T. Korek, W ogrodzie dzieciństwa. 2004. Mskr. npbl.

[8] J.Hinz, Pommern Wegweiser durch ein unvergessenes Land. Kraft Verlag, Würzburg, 1991, s. 78-79.

[9] H. Berghaus, Landbuch des Herzogsthums Pommern ind des Fürstenthums Rügen. Enthaltend Schilderung der Zustände dieser Lande in der zweiten hälfte des 19. Jahrhunderts Tl. II, Bd. VI. Anklam, 1870, s. 1007.

[10] A. Ulrich, Chronik des Kreises Greifenberg in Hinterpommern. Dötlingen, 1990, s. 287-289.

[11] W. Żukowski, B. Jackowiak, Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu i w Wielkopolsce. W: Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski, red. W. Żukowski, B. Jackowiak, Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM, 1995, nr 3, s. 9-92.

[12] A. Zając, M. Zając (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków, 2001, s. 546.

[13] L. Rutkowski, Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej.  PWN, Warszawa, 2004, s. 245.

[14] A. Ulrich, Chronik des Kreises Greifenberg in Hinterpommern. Dötlingen, 1990, s. 321-322.

[15] Rita v. Gaudecker Erinnerungsblätter zum 14.April 1969. Selbstverlag Helferbund, 1969, s.1-14.

[16] B. Hitz, Geschichten von und um Rita von Gaudecker, Beiträge zur Greifenberg-Treptower Geschichte, 1996, t.19, s. 5-23.

[17] A. Sienicka, S. Kownas, Parki wiejskie województwa szczecińskiego. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin, 1963, t.16, s. 20-26.

[18] R. v. Gaudecker, Unter der Molstower Linde. Aus unseren Kindertagen. Treue Verlag, Wülfingerrode Sollstedt, 1926, s. 108-112.

[19] A. Ulrich, tamże, s. 347-348.

[20] M. Opęchowski, E. Stanecka, Zabytkowe i parki. W: Przyroda Pomorza Zachodniego. Red. M. Kaczanowska, Szczecin, 2002, s. 249.

[21] A. Berghaus, tamże, s. 993-994.

[22] A. Ulrich, tamże, s. 349-351.

[23] H. Berghaus, tamże, s. 994-995.

[24] A. Ulrich, tamże, s. 295-297.

[25] H. Berghaus, tamże, s. 947-948

[26] H. Berghaus, tamże, s. 969-970.