Prace te realizowane były w ramach programu badawczego „Polska i Pomorze w kształtowaniu cywilizacji europejskiej (od słowiańskich plemion do przełomu XII/XIII w.)” finansowanego przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Efektem projektu ma być szereg opracowań książkowych. W tym osobna monografia poświęcona osadnictwu wczesnośredniowiecznemu w dorzeczu Regi.

Po dokonaniu kilkudziesięciu odwiertów założono wykop o wym. 4 x 1 m. Udało się z niego pozyskać zabytki w postaci ułamków ceramiki, metalowego nożyka i krzemiennego grotu strzały sprzed 6000 lat! Przy pracach asystowali i trochę pomagali Artur Wabik i Jacek Kuczkowski. Panowie archeolodzy zapoznali nas ogólnie z historią budowy grodów oraz, co bardzo cenne, z metodologią pracy naukowej. Dziękujemy za spotkanie i możliwość obcowania z zabytkami na które nikt nie patrzył od ponad 1000 lat(!!!).

Impulsem do zainteresowania się tym obiektem była wycieczka terenowa w okolice Bielikowa z członkami Stowarzyszenia Historycznego „Pamięć i Tożsamość” w Brojcach. Dziękuję Panu dr. Andrzejowi Janowskiemu z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Szczecinie za udostępnienie materiałów oraz pomoc merytoryczną.

###

W gminie Brojce znajdują się dwa średniowieczne grodziska (Starnin[1] i Bielikowo). W tym krótkim artykule chciałbym zaprezentować grodzisko w Bielikowie. Znajduje się ono w widłach Mołstowy i Regi (il. 1, 2) w odległości 1 km na zachód od współczesnej wsi.

1. 1. Bielikowo, rzeka Mołstowa i Rega z lotu ptaka. Zaznaczone położenie grodziska (źródło mapy www.geoportal.gov.pl)

Pierwsze, naukowe zainteresowania grodziskiem w Bielikowie przejawiał Ludwig Giesebrecht[2]. Natomiast Emil Walter w swojej pracy[3] dokonał próby skatalogowania znalezisk i stanowisk archeologicznych z terenu m. in powiatu gryfickiego. Są to grodziska w Bielikowie (il. 3), Gołańczy Pomorskiej, Trzygłowiu, Modlimowie, Witnie i Wyszoborze; skarby z Modlimowa, Wicimic i Płotów/Reska oraz informacje o odkryciach w Baszewicach i Mrzeżynie. Badacz ten też podał, iż grodzisko w Bielikowie znane jest od 1825 roku[4].

Il. 2. Bielikowo, Mołstowa i Rega z lotu ptaka. Mapa ukazująca ukształtowanie terenu (źródło mapy www.geoportal.gov.pl)

Kolejnym badaczem, który zajmował się grodziskiem w Bielikowie był Johann Malotki[5]. W 1929 roku pastor Malotki, pisał w miesięczniku „Heimatklange”[6] o odkryciu grodziska wczesnośredniowiecznego na terenie gruntów wsi Bielikowo,  a dokładnie 1 km na zachód od wsi, przy ujściu Mołstowy do Regi. Miejsce to było określane przez miejscową ludność mianem Góry Zamkowej (Schlossberg). J. Malotki wspominał, iż zachęcony przez właściciela pola, na którym ów gród się znajdował – pana Polzina – wizytował Górę Zamkową 18 października.

3. 3. Grodzisko w Bielikowie, (ilustracja za Baltische Studien, Neue Folge, Band 47, 1960, tab. 5.

Dzięki jego dosyć szczegółowemu opisowi znamy ówczesny stan zachowania grodziska. Pastor wspominał, iż znajduje się ono około 180 m od ujścia Mołstowy. System fortyfikacji czytelny był w postaci szerokiego na około 20 m i płytkiego przekopu fosy oraz wału, który był widoczny na odcinku około 30 m. Miał on wówczas maksymalnie 2,5 m wysokości. Za tymi umocnieniami rozciągał się majdan obiektu o długości 40 m, który sięgał wysokości około 4 m i łagodnym stokiem schodził ku rzece. Obiekt już wówczas był regularnie niszczony poprzez użytkowanie go jako grunty orne.

Pan Polzin poinformował pastora o jakichś robotach ziemnych, których głębokość sięgała nawet 1 m. W czasie tych prac miano natrafić na wiele przedmiotów o „słowiańskiej ornamentyce”. Wśród znalezisk na uwagę zasługiwały przęślik gliniany oraz grot włóczni z szerokim ostrzem. Już wcześniej na grodzisku miano znaleźć małą osełkę z otworkiem do zawieszania, sierp żelazny o długości 25 cm oraz kości zwierzęce, wśród których zidentyfikowano szczątki jelenia. Ponadto na cały m obiekcie – od wału po rzekę – na głębokości 25 cm znajdowane były ułamki ceramiki, gruz ceglany, przepalone szczątki oraz warstwa spalenizny. Pan Polzin miał zobowiązać się do zachowania obiektu w dobrym stanie dla następnych pokoleń. Poza tym wszystkie zebrane przez siebie zabytki przekazał do muzeum trzebiatowskiego, gdzie zainwentaryzowano je pod numerami 304 – 308[7].

 Przypisy: 

[1] Wieś Starnin leży obecnie na terenie gminy Rymań. Jednakże samo grodzisko oddalone od wsi, położone na lewym brzegu Mołstowej znajduje się na terenie gminy Brojce.

[2] L. Giesebrecht, Das Pommersche Landwehr an der Ostsee. „Baltische Studien”, 1845, r. XI, z. 2, s. 7–8.

[3] E. Walter, Praehistorische Funde zwischen Oder und Rega Königliches Marienstifts-Gymnasium zu Stettin, Stettin, Oster-Programm, 1889, s. 8, nr 20, 25, 27, 29, 30; s. 9, nr 34; s. 10–57; s. 26, nr 247.

[4] E. Walter przy okazji grodziska w Bieliowie informuje, iż po lewej stronie drogi na Mołstowo znajdują się trzy grobowce o obstawach kamiennych o czworokątnym kształcie leżących na osi wschód – zachód. Długość ich wynosi 20 kroków. Największy kamień skierowany jest na wschód. W konstrukcjach znajdowane były liczne ułamki ceramiki.

[5] Johann Malotki był kierownikiem Związku Krajoznawstwa i Ochrony Regionu w Trzebiatowie nad Regą (Verein für Heimatkunde und Heimatschutz Treptow an der Rega). Instytucję tą powołano do życia w 1913 roku. Związek statutowo obowiązany był do gromadzenia i badania zabytków kultury oraz przyrody regionu. W roku powstania otworzono pierwszą wystawę muzealną. Eksponaty tam zgromadzone stały się trzonem późniejszych zbiorów Muzeum Regionalnego (Heimatmuseum) w Trzebiatowie. Funkcję kierownika, J. Malotki pełnił aż do zamknięcia placówki pod koniec II wojny światowej.

[6] Johann Molotki, Der Burgwall bei Behlkow, “Haimatklänge”, nr 11, November 1929.

[7] J. Molotki, Der Burgwall… dz.cyt.

Poniżej fotorelacja z wycieczki terenowej w okolice Bielikowa z członkami Stowarzyszenia Historycznego „Pamięć i Tożsamość”:

Na początku potrzebne jest wyjaśnienie, że w wielu źródłach historycznych grodzisko to jest określane w różny sposób. Ze względu na położenie można spotkać się z określeniem zamek Kiełpin (Kölpin) lub Nowy Kiełpin – szczególnie w źródłach z lat  wcześniejszych. Później określano to miejsce jako grodzisko Starnin. Obecnie, archeolodzy określają je również, jako grodzisko Starnin.

         Na niemieckiej mapie z 1942 roku nr 2058(Kölpin), miejsce dawnego grodu oznaczono jako „K.D. Burghügel” (zamek warowny na pagórku). Spotkałem się również z określeniami: BurgWall oraz Wasserburg. Grodzisko jest położone na podmokłych łąkach, rozciągających się wzdłuż rzeki Mołstowy (Molstow). Na mapie zaznaczyłem je jako „1”.

Mapa okolic Starnina

          Jest to teren trudnodostępny, prawie bagienny, leży w meandrze rzeki,  wskazuje na typowo obronny charakter tego miejsca. Grodzisko w Starninie jest chronologicznie związane z pograniczem wczesnego średniowiecza i średniowiecza. Zaliczane jest do typu stożkowatego, nizinnego o wymiarach 70 x 40 m i wysokości wałów do 4 m. Wały i majdan (wnętrze) grodziska porośnięte są gęsto drobnym drzewostanem. Przerwa w wale w kierunku prostopadłym do koryta rzeki, odległej około 100 m świadczy, że w tym miejscu mogła być brama. We wnętrzu warowni można spotkać porozrzucane kamienie różnej wielkości oraz fragmenty cegieł tj. budulec po dawnym zamku. Na początku XX wieku pastor Robert Krohn znalazł w opisywanym obiekcie m.in. nóż, podkowę, kości zwierzęce, późnośredniowieczne skorupy naczyń (Monatsblätter  ). Również ksiądz Władysław Łęga w swoim opracowaniu zatytułowanym „Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk” z roku 1930, odnotował: „Sternin. Grodzisko wyżynne”. Trudno jest dotrzeć do tego miejsca.

Po raz pierwszy byłem tam w 2007 roku i z tego roku pochodzą publikowane zdjęcia.

Widok na dawne grodzisko

          Typ grodziska, jak i jego chronologia wskazuje, że w tym miejscu był zamek (Kiełpin), który był dziełem rycerzy obdarowanych dobrami ziemskimi i immunitetami. Pochodzili oni z rodu Manduvel (później Manteuffel ), napływowych rycerzy niemieckich. Wywodzić mięli się z rodu de Querne. Jednak pochodzenie Manteufflów nadal uznaje się za nie do końca znane, ze wskazaniem Westfali za najbardziej prawdopodobną ich ojczyznę. Z tego rodu, rycerz Hennig posiadał lenno w Kiełpinie leżącym na wschód od Gryfic i pozostawał w służbie księcia Bogusława IV (wzmianka z 1299 roku). Rycerze Henryk, Michał i Gerard (Manteuffel) w dniu 21.04.1315 roku zobowiązali się wobec kapituły w Kamieniu uiszczać podatek łanowy ze swej wsi Kiełpino (Culpin, potem  Kölpin). To pierwsza znana ich posiadłość, w której byli lennikami klasztoru premonstratensów z Białoboków (Belbuck) koło Trzebiatowa (Treptow a.Rega). Jeden z nich rycerz Michał, był w 1328 roku patronem kiełpińskiego kościoła.   

           Manteufflowie chyba już w pierwszej połowie XIV wieku dołączyli do najbardziej znaczącegorycerstwa zamkowego (Schloβgesessene) z pierwszym zamkiem w Kiełpinie. Z tego miejsca też wywodziła się tzw. kiełpińskalinia rodu. Ród Manteufflów, w średniowieczu, wydał licznych przedstawicieli trudniących się rozbojem. „Ci wręcz nie ludzie, lecz okropni zbójcy, diabłami zwani”, tak określił ich w 1518 roku Jan Bugenhagen.

Herb rodu Manteuffel

Willeke (Wilke, Wilhelm) Manteuffel z Kiełpina, znany od 1401 roku, kiedy to zaciągnął się do służby w Zakonie Krzyżackim, zasłynął  z organizowania rozbójniczych napadów w zachodniej części księstwa pomorskiego i na terenie władztwa biskupiego w Kamieniu. Wiele o wspólnocie rodowej coraz liczniejszych Manteufflów mówi akt z 20 lutego 1417 roku, w którym m.in. Henning syn Wilkina z  Kiełpina oraz Klaus ze Świecia (Schwedt), pod przysięgą zobowiązują się radzie Trzebiatowa wystrzegać się odwetu, gdy ona zwolni z więzienia Gerda Manteuffla i innych uwięzionych za zabicie mieszczanina trzebiatowskiego.

Widoczny wał grodziska

          W 1432 roku zakonnicy z klasztoru w Białobokach przeprowadzili zbrojną akcje przeciwko rozbójniczemu ośrodkowi Manteufflów z zamku w Kiełpinie, podczas której zabito Henryka Manteuffla. Po zajęciu zamku i ujęciu wielu do niewoli, zamek do cna zniszczyli mieszczanie z Trzebiatowa i Kołobrzegu. Zamek rozebrano, a uzyskana cegłę przeznaczono na budowę Bramy Kołobrzeskiej w Trzebiatowie. W 1440 roku Kiełpino (zamek) było już odbudowane, a Mikołaj Manteuffel zwie się od tej pory Mikołaj z Nowego Kiełpina (Neu Kölpin). Na tej dacie kończę opis historii rodu Manteuffel oraz ich zamku w Kiełpinie (grodziska Starnin). W następnych wiekach, ród ten wydał wielu znanych przedstawicieli, którzy uczestniczyli w życiu publicznym państwa niemieckiego, ale również i polskiego. Członkowie tego rodu do końca XIX wieku w istotny sposób wpisali się w historię miejscowości leżących w naszej gminie (zobacz historię Gorawina, Drozdowa, Starnina i innych miejscowości w portalu gorawino.net)

Źródła:

– E.Rymar, Posiadłości zachodniopomorskich Manteufflów w średniowieczu (XII-XVI),

– K.Kalita-Skwirzyńska, Średniowieczne obwarowania miejskie Trzebiatowa, 

-„Monatsblaűtter” -1902

– herb rodu Manteuffel – http://herby.machura.slupsk.pl/