Autorzy: Jacek Kuczkowski, Andrzej Kuczkowski.
1.Wstęp
Wieś Brojce położona jest 12 kilometrów na wschód od Gryfic, przy drodze Gryfice – Rzesznikowo. Najważniejszym zabytkiem jest kościół znajdujący się w centrum wsi. Obecnie zajmowana przez niego działka jest znacznie mniejsza od pierwotnej.
Od chwili powstania świątyni, stanowiła filię parafii w Kiełpinie. Parafia ta od XVIII wieku do 24 listopada 1818 należała do synodu w Gryficach. Po tej dacie przyporządkowano ją synodowi w Karlinie[1]. Dnia 1 lipca 1907 roku utworzono tu samodzielną parafię. Należały do niej kościół filialny w Pruszczu oraz kaplica w Pniewie[2]. Po II wojnie światowej do utworzonej 1 września 1947 roku parafii Brojce należały kościoły w Bielikowie, Dargosławiu, Kiełpinie, Natolewicach, Pniewie, Pruszczu i Starninie[3].
- Stan badań nad kościołem
Podobnie jak ma się to w przypadku całego regionu, wieś Brojce i jej zabytki pozostawały raczej poza głównym nurtem zainteresowań badawczych. Pierwszą pracą, w której pojawił się szerszy jej opis to nieocenione, monumentalne dzieło H. Berghausa[4]. Prócz charakterystyki stosunków własnościowych, zarysu dziejów wsi znalazło się w nim kilka szczegółów na temat historii parafii. Jednakże sama świątynia wraz z wyposażeniem nie znalazła się w kręgu zainteresowań tego badacza. Dopiero kilkadziesiąt lat później zabytki te zostały krótko opisane przez Hugo Lemckego przy okazji jego prac nad katalogiem obiektów zabytkowych tej części Pomorza[5]. Omawiany obiekt został również krótko omówiony w pracach badaczy niemieckich[6]. Szczegółowa analiza architektoniczna opisywanej tu budowli znalazła się w niepublikowanej pracy Marka Obera[7]. W zasadzie żaden z zachowanych elementów zabytkowego wyposażenia nie doczekał się szerszego opisu w literaturze naukowej. Marcin Wisłocki pokrótce omówił tylko program ideowo – heraldyczny chrzcielnicy[8].
Ze względu na niewielki stan publikacji na temat świątyni brojeckiej postanowiliśmy podjąć się przedstawienia dziejów oraz przemian architektonicznych kościoła wraz z jego wyposażeniem sakralnym. Niezbyt atrakcyjna na pierwszy rzut oka świątynia okazała się bowiem z kilku powodów bardzo ciekawa, a zebrane przez nas informacje przyczyniają się do powiększenia zasobu informacji na temat dziejów regionu.
- Historia budowy i przekształceń architektonicznych
4.1. Faza I
Na obecnym stanie badań, w miarę precyzyjne określenie czasu budowy kościoła jest bardzo utrudnione. Nie są znane bowiem żadne przekazy źródłowe na temat fundacji, a sama świątynia nie posiada detalu architektonicznego, który mógłby ułatwić datowanie. W świetle dotychczasowych ustaleń można stwierdzić, iż kościół wybudowano na przełomie późnego średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej[9]. Za dość wczesną metryką opowiedział się M. Ober, który wskazał na II połowę XV wieku[10]. Późniejszy, bo już po 1500 roku, czas powstania podają autorzy publikacji dotyczącej historii kościołów na terenie powiatu gryfickiego[11]. Na pewno kościół istniał w 1556 roku, kiedy jest wymieniany jako filia nieodległego Kiełpina[12].
Pierwotnie bryła kościoła składała się z prostokątnej, dwuprzęsłowej nawy[13] o szerokości 9,1 m i długości wynoszącej 11,7 m oraz nieco węższego dwuprzęsłowego prezbiterium o szerokości 7,7 m i długości 9,1 m. Prezbiterium zamknięte jest trójbocznie. Stosunek długości nawy do prezbiterium wynosi 1:0,8. Niemal równoważne nawie prezbiterium jest w architekturze wiejskich kościołów na Pomorzu rozwiązaniem unikatowym[14]. Taki układ świątyni nie powstał zapewne poprzez proste zredukowanie bryły kościoła halowego. W budowlach miejskich, prezbiterium jest podporządkowane znacznie większemu korpusowi nawowemu. Założeń o podobnych proporcjach brakuje także w pomorskich kościołach klasztornych i szpitalnych[15]. Mając na uwadze te fakty można przyjąć hipotezę, iż wzorzec rozplanowania omawianego tu obiektu został zapożyczony z obszaru o innej tradycji architektonicznej. Podobne rozwiązania znamy z wiejskich kościołów ziemi chełmińskiej, m. in. w Sarnowie (pow. chełmiński) i Bobrowie (pow. brodnicki)[16].
Dzięki obserwacjom poczynionym w czasie rozbudowy północnej kaplicy możemy podać nieco informacji na temat konstrukcji fundamentów. Kościół posadowiony jest na wąskoprzestrzennym fundamencie o głębokości 1 – 1,2 m Wypełniony jest on nieobrobionymi głazami narzutowymi związanymi niewielką ilością zaprawy[17].
Mury świątyni mają wysokość 4,65 – 4,8 m. Wzniesiono je z dużych ciosów oraz kamieni narzutowych różnej wielkości, bez zachowania regularności warstw. Przestrzenie pomiędzy nimi wypełniono zaprawą glinianą (lub piaskowo – wapienną) z dodatkiem gruzu ceglanego i całych cegieł oraz drobnych kamieni. Grubość murów obwodowych wynosi w nawie 1,16 m, w prezbiterium 0,95 m. Szczyt zachodni, o grubości 1,5 cegły wymurowany jest z czerwonej cegły (wiśniówki) o wymiarach: długości. 26,5 cm szerokości 13 – 13,5 cm, grubości 8 – 8,5 cm w wątkach mieszanych, średniowiecznych[18]. Szczyt pozbawiony jest dekoracji architektonicznej. Portal zachodni, przypory oraz obramienia okien wykonane są również z cegły. Na podstawie przeprowadzonych badań architektonicznych zabytku doszliśmy do wniosku, iż wszystkie okna miały formę i wielkość, obecnie zamurowanego, okna (blendy) we wschodniej ścianie prezbiterium[19]. Otwory okienne były zamknięte łukiem odcinkowym, i dzielone pionowym słupkiem[20]. Można założyć, że mogły być szklone romboidalnymi lub wielobocznymi szybkami oprawionymi w ołów[21].
Kościół jest oszkarpowany przyporami bezuskokowymi[22] opartymi na dużych głazach narzutowych. We wnętrzu budowli zachowały się łuki oporowe[23] (nad oknami nawy oraz nad portalem zachodnim) oraz odsadzki w grubości muru na służki sklepienia[24]. Wymienione elementy świadczą, że w trakcie wznoszenia murów kościoła planowano założyć nad nawą sklepienia krzyżowo-żebrowe[25]. Powód nie wykonania przesklepienia nie jest znany. Najprawdopodobniej zaważyły przyczyny ekonomiczne – zbyt wysoki koszt ich wykonania czy też brak niezbędnego budulca. Strop, więźba dachowa oraz okrycie dachu pochodzą z okresów późniejszych. Obecna forma i kształt dachu zapewne jest identyczna z wcześniejszymi[26].
Ryc. 1. Brojce (pow. Gryfice). Faza I rozwoju architektonicznego kościoła (próba rekonstrukcji), rys. A. Kuczkowski
Ryc. 2. Brojce (pow. Gryfice). Rzut kościoła w fazie I (próba rekonstrukcji), rys. J. Kuczkowski
4.2. Faza II
W 1619 roku[27], bezpośrednio przy elewacji zachodniej, wzniesiono drewnianą dzwonnicę. Posiada ona wymiary w przyziemiu: 6,0×5,9 m, wysokość zaś wynosi około 21,5 m. Wieża o konstrukcji szkieletowej, szalowana jest deskami w układzie pionowym. Hełm, daszki pulpitowe oraz część ściany wschodniej pokryto szkudłami[28] na pełnym deskowaniu. Kwadratowa podstawa zwęża się nieznacznie do wysokości kalenicy kościoła, następnie za pomocą daszków pulpitowych łączy się z węższą, czworoboczną częścią, w której znajduje się dzwon. Wieża zakończona jest ośmiobocznym, ostrosłupowym hełmem zwieńczonym iglicą z kulą, i krzyżem[29].
Ryc. 3. Brojce (pow. Gryfice). Faza II rozwoju architektonicznego kościoła (próba rekonstrukcji), rys. A. Kuczkowski
4.3. Faza III
W 1866 roku zakończono gruntowne prace remontowe kościoła, które wiązały się z „regotycyzacją” całej bryły[30]. Zakres prac był bardzo szeroki[31]. Zmieniono wówczas wielkość i kształt okien, które uzyskały „gotycki” charakter. Założono strop belkowy[32] nad nawą i prezbiterium. Wykonano nową więźbę dachową, a także wzmocniono konstrukcję dzwonnicy oraz wymieniono szalowanie. Analizowana więźba[33] pochodzi najprawdopodobniej z 1866 roku. Pierwotna, średniowieczna miała konstrukcję jętkową (o dwóch jętkach)[34]. Kościół posiada dach o jednej kalenicy[35], dwuspadowy nad nawą, przechodzący w trójspadowy nad zamknięciem prezbiterium. Forma dachu wynika z ukształtowania bryły świątyni. Pokrycie stanowi dachówka ceramiczna karpiówka, ułożona na łatach, pojedynczo w łuskę. Jest to więźba dwujętkowa, dwustolcowa, których wiązary pełne i niepełne są dodatkowo wzmocnione parą mieczy biegnących od belki wiązarowej do słupa stolcowego. Usztywnienie podłużne stanowi układ dwóch ram stolcowych. Składa się ona z 13 wiązarów; w tym 7 pełnych i 6 niepełnych. Wiązary mają rozpiętość nad nawą kościoła średnio 8,85 m, i wysokość ok. 6,30 m.
Do budowy więźby użyto drewna iglastego (sosna) oraz liściastego (dębowego). Z dębiny wykonano nieliczne miecze łączące słupy stolcowe z płatwią połaciową. Elementy konstrukcji wykonano z okrąglaków, tzw. „całe drzewo”, które posiadają obliny (oflisy). Do wykonania dolnych jętek w wiązarze 5, 6, 7, 8, 10 i 12 (licząc od zachodu) wykorzystano elementy pochodzące z wcześniejszej więźby[36]. Elementy te są obrobione metodami mechanicznymi. Otwory pod połączenia konstrukcji na kołki wywiercone są za pomocą świdra i posiadają średnicę ok. 33 mm.
Ryc. 4. Brojce (pow. Gryfice). Faza III rozwoju architektonicznego kościoła (próba rekonstrukcji), rys. A. Kuczkowski
4.4. Faza IV
Kolejna, duża i kompleksowa przebudowa, która znacznie zmieniła bryłę świątyni, miała miejsce w 1909 roku[37]. Pracami kierował rządca budowlany okręgu Gryfice Walter Rassow[38]. Dostawiono wówczas po stronie północnej i południowej prezbiterium dwie kaplice[39]. Północna, większa o zewnętrznych wymiarach: ściana zachodnia długości 3,85 m, ściana wschodnia długości 5,4 m, ściana południowa długości 5,7 m, wysokość do gzymsu podokapowego około 4 m, całkowita do kalenicy 6,8 m. Nakryta była dachem dwuspadowym, krytym dachówką. Pod nią znajdowała się krypta, do której wejście prawdopodobnie znajdowało się w posadzce prezbiterium[40]. Do kaplicy prowadziły drzwi usytuowane w ścianie wschodniej, oświetlenie zapewniały duże ostrołukowe okna, po jednym w każdej ścianie. Empora kaplicy północnej otrzymała bogatą dekorację architektoniczną. Po obu stronach flankowana była (od posadzki do podłogi empory) filarami o uskokowych bazach i kapitelach. Na nich posadowione były pilastry oraz kolumny, które były obramieniem piętra kaplicy. Trzony pilastrów i kolumny gładkie, posiadały klasyczne bazy na plincie oraz kapitele z abakusem zbliżone stylowo do korynckich. Układ ten dźwigał belkowanie (architraw, gładka belka fryzowa oraz rozbudowany gzyms ze ząbkowaniem)[41].
Kaplica południowa posiadała wymiary (zewnętrzne): ściana zachodnia długości 1,75 m, ściana wschodnia długości 2,1 m, ściana południowa długości 4,7 m, wysokość do gzymsu podokapowego około 4,4 m, całkowita do kalenicy około 5,7 m. Nakryta była dachem dwuspadowym o niewielkim nachyleniu połaci. W kaplicy również znajdowała się empora. Do wnętrza prowadziły drzwi usytuowane w ścianie południowej, oświetlenie zapewniały duże ostrołukowe okna, po jednym w każdej ścianie.
Ryc. 5. Brojce (pow. Gryfice). Faza IV rozwoju architektonicznego kościoła (próba rekonstrukcji), rys. A. Kuczkowski
4.5. Faza V
Ostatnie poważne prace budowlane prowadzone były na przełomie lat 80 i 90 XX wieku. Zakres prac obejmował rozbudowę obu kaplic. W pierwszym etapie rozpoczęto rozbudowę po stronie północnej. Nową kaplicę, 23 czerwca 1990 roku, poświęcił biskup S. Stefanek. Kaplica po rozbudowie ma wymiary (zewnętrzne): ściana zachodnia długości 7,43 m, ściana wschodnia długości 8,57 m, ściana północna długości 7,1 m, wysokość do gzymsu podokapowego około 4.5 m, całkowita do kalenicy około 8,6 m.
Poświęcenie z kolei kaplicy południowej miało miejsce 9 czerwca 1991 roku. Po rozbudowie posiada ona wymiary (zewnętrzne): ściana zachodnia długości 8 m, ściana wschodnia długości 8,8 m, ściana południowa długości 7,1 m, wysokość do gzymsu podokapowego około 4.5 m, całkowita do kalenicy około 8,6 m.
Do obu kaplic prowadzą osobne wejścia umieszczone w ścianach zachodnich. Elewacje zachodnie i wschodnie kaplic są względem siebie analogiczne. Ich elewacje wschodnie są pięcioosiowe (na wszystkich osiach wąskie okna w szerokich glifach zamknięte łukiem ostrym), elewacje zachodnie zaś czteroosiowe.
Ryc. 6. Brojce (pow. Gryfice). Faza V rozwoju architektonicznego kościoła (forma obecna), rys. A. Kuczkowski
- Wyposażenie ruchome kościoła
5.1. Ołtarz
Wykonany został z drewna około 1730 roku przez lokalny warsztat stolarsko – snycerski, posiada barokową formę. Pierwotnie był to ołtarz ambonowy[42] z wysuniętym (w części centralnej) trójbocznym koszem i baldachimem. Obecnie ołtarz ma wymiary: wysokości około 350 cm, szerokości zaś 340 cm. Ołtarz nie posiada predelli. Ma kompozycję symetryczną, w części centralnej, w miejscu kosza ambony znajduje się obraz Serca Pana Jezusa. Obecnie zabytek nie przedstawia dużej wartości historycznej, ponieważ jest bardzo mocno przekształcony. W 1978 roku bowiem uległ zawaleniu, a późniejsza odbudowa nie została przeprowadzona zgodnie ze sztuką konserwatorską. Z oryginalnych, barokowych elementów zachowały się jedynie dwie duże rzeźby aniołów, rzeźbione uszaki oraz zwieńczenie z dwoma puttami.
5.2. Krzyż ołtarzowy
Wykonany został na przełomie XIX i XX wieku z drewna bukowego, nie polichromowanego, Krucyfiks posiada wymiary: wysokości 84 cm, podstawa wynosi 18×16 cm, a wysokość figury 30 cm. Krzyż umieszczony jest na ośmiobocznej, nieregularnej, podstawie. Podstawa i ramiona krzyża dekorowane są snycersko stylizowanymi liśćmi akantu. Postać Chrystusa pełnoplastyczna, rzeźbiona z dużym artyzmem. Głowa Jezusa skłoniona jest ku prawemu ramieniu, ręce uniesione ku górze, powyżej głowy. Perizonium opina biodra, które sięga ponad kolana. Związane jest na prawym biodrze, a długie końce zwisają z tyłu po prawej stronie. Obecnie krzyż przechowywany jest na plebanii.
5.3. Chrzcielnica
Chrzcielnicę ufundowały rody von Manteuffel oraz von Blücher[43]. W arkadowych płycinach na ścianach czaszy chrzcielnicy umieszczonych jest pięć herbów rodziny von Manteuffel oraz jeden herb rodziny von Blücher. Na poszczególnych polach herbowych upamiętnieni są (pisownia imion i nazwisk oryginalna): 1. Christoffer Mantevfel[44],2. Iochim Mantevfel[45], Michel Mantevfel[46], 3. Ventze Mantevfel[47], Selvester Mantevfel[48], 4. Harmen Christoffer Mantevfel[49], 5. Dortia Mantevfels[50] 6. Elisabet Blvcers[51].
Do chwili obecnej datowanie chrzcielnicy nie zostało jednoznacznie sprecyzowane. Autorzy wcześniejszych badań nie poświęcali zabytkowi szczególnej uwagi. Ograniczali się do ogólnych sformułowań. H. Lemcke uznał, że powstała ona w dobie późnego renesansu[52], natomiast M. Wisłocki datuje ją na 1. tercję XVII w[53]. Na podstawie przeprowadzonych badań genealogicznych uważamy, iż czas powstania obiektu ufundowanego dla kościoła brojeckiego można jednak uściślić. Ufundowana ona została z okazji ślubu Ventza von Manteuffel z Elisabeth von Blücher, czyli przed rokiem 1600[54].
Omawiany obiekt, pod względem typu zalicza się do najczęściej spotykanych na Pomorzu obiektów kielichowych. Otrzymała ona charakter architektoniczny, zbudowana na planie sześcioboku z prostokątnymi ściankami czaszy, które zdobione są arkadowymi płycinami. Jest ona nośnikiem programu wyłącznie heraldycznego i zawiera treści odnoszące się do rodów fundatorów[55]. Wykonana jest w całości z drewna sosnowego[56]. W trakcie prac konserwatorskich prowadzonych w latach 2006-2007 udało się wyodrębnić cztery wcześniejsze fazy chronologiczne polichromii. Z pierwszej (pierwotnej) fazy pochodzą wszystkie herby malowane w arkadowych płycinach[57]. Z tego okresu zachowały się również niewielkie ślady błękitno-zielonej polichromii, które znajdują się na, złoconych obecnie, dekoracyjnych szczytach znajdujących się nad arkadami. Intensywnie pomarańczowe relikty polichromii odnaleziono również na kadłubie. Natomiast na podstawie i nogach zachowały się śladowe ilości różowej i brązowej polichromii. Z drugiej, trudnej do wydatowania, fazy pochodzi cienka zaprawa, jasna polichromia oraz złote i czarne warstwy malarskie występujące na ornamentach. Trzecia warstwa pochodzi z 1909 roku. Wówczas chrzcielnicę poddano renowacji[58]. Kolejną, czwartą warstwę, stanowiła[59] biała emulsja nałożona w 1978 roku[60]. Obecnie brakuje misy chrzcielnej.
5.4. Dzwon
Jak do tej pory brojeckie dzwony nie znajdowały się w kręgu zainteresowań badawczych. Obecnie na dzwonnicy znajduje się jeden dzwon[61]. Odlany on został w 1924 roku przez Ericha Vossa. Dzwon ten posiada klasyczną, nowożytną formę. Kabłąki korony są pozbawione jakichkolwiek ozdób. Przymocowany został za pomocą śrub do metalowego jarzma. Dolna średnica, mierzona w kołnierzu (wieńcu) wynosi 78 cm. Na szyi znajduje się, pisana antykwą[62], inskrypcja: HERR GOTT ERHÖR’ MEIN RUFEN oraz sygnatura ludwisarni: GEGOSSEN VON C. VOSS & SOHN IN STETTIN. Inskrypcje znajdują się pomiędzy ornamentem o jednakowej szerokości. Ma on formę plecionej roślinnej (wąskie listki o oszczepowatym kształcie) wstęgi przewiązywanej wstążką na krzyż. Symetrycznie, pod sygnaturą ludwisarni i ornamentem, znajduje się data odlania dzwonu – 1924. Na tej samej osi, nieznacznie powyżej linii paciorka, umieszczony jest numer 3282.
5.5. Empora
Powstała najprawdopodobniej w latach 1909-1910[63]. Wykonana jest z drewna, malowanego farbą olejną[64]. Obiega trzy ściany nawy, tworząc po stronie zachodniej chór organowy. Wejście na nią znajduje się w południowo – zachodnim narożniku świątyni. Wsparta jest na 12 kolumnach o kostkowych kapitelach, zdobionych na krawędziach pionowych wolutami. Balustrada składa się z wysokiego cokołu, słupków oraz paciorkowato toczonych tralek z kostkowymi bazami i kapitelami oraz profilowanej poręczy.
5.6. Organy
Znajdują się na emporze przy zachodnim szczycie świątyni. Wykonane zostały przez firmę B. Grüneberg ze Szczecina w 1910 roku[65] i posiadają nr 606. Szafa organowa o konstrukcji ramowo – płycinowej wykonana jest z drewna sosnowego. Prospekt jest trójdzielny, środkowa szersza część zawiera stół gry z jednym manuałem, klawiaturę nożną (pedał) oraz włączniki registrowe. Organy wyposażone są w trakturą pneumatyczną. Instrument posiada wiatrownice rejestrowe Każdy z kanałów doprowadza powietrze do piszczałek jednego głosu (rejestru). Komora wiatrowa umieszczona jest od góry, w połowie długości wiatrownicy. Piszczałki wargowe, które znajdują się w instrumencie wykonane są z blachy cynowej i drewna sosnowego.
5.7. Krucyfiks
Krzyż, który być może pierwotnie był krzyżem procesyjnym, pochodzi z początku XX wieku. Wykonany jest z drewna, ma proste elementy – bez zdobień, obecnie pomalowany brązową farba olejną. Figura Chrystusa wysokości 70 cm, rozpiętość ramion 65 cm, wykonana została techniką odlewu z metalu, pomalowana na biało. Ramiona Ukrzyżowanego uniesione są nieco ku górze. Głowa skłoniona ku prawemu ramieniu, perizonium sięgające do kolan, przewiązane na prawym biodrze. Nogi skrzyżowane. Figura Chrystusa została przybita do krzyża gwoździami. Krucyfiks obecnie znajduje się w kruchcie dzwonnicy.
5.8. Świecznik wiszący
Mosiężny świecznik pochodzi z 2. poł. XIX wieku, posiada cechy stylowe secesji z elementami neobarokowymi. Wykonany został w technice odlewu. Pierwotnie przeznaczony był na 24 świece. Wtórnie, po 1947 roku, przystosowano go do oświetlenia elektrycznego. Świecznik korpusowy z trzonem złożonym jest z kul i ażurowych koszyczków. Kule ozdobione są plastycznymi fryzami kwiatowymi. Świecznik posiada sześć par, rozmieszczonych w dwóch kondygnacjach, zakrojonych u dołu ramion. Profitki mają formę kwiatów. Esowato wygięte ramiona o delikatnych przekrojach zdobione są odchodzącymi od nich stylizowanymi gałązkami roślinnymi, które tworzą bogatą kompozycję konstrukcji. Obecnie znajduje się on w nawie głównej.
- Wyposażenie zaginione
6.1. Krucyfiks
W 1914 roku H. Lemcke odnotował średniowieczny, rzeźbiony drewniany krucyfiks z figurą Zbawiciela o długości 79 cm. Na zakończeniach ramion krzyża znajdowały się malowane symbole Ewangelistów. Niegdyś wisiał za ołtarzem[66]. Na fotografii z lat 30./40. XX wieku jest on jeszcze. Znajduje się na południowej ścianie na wysokości około 2,5 m pomiędzy oknem prezbiterium, a emporą kaplicy południowej. Nie wiadomo kiedy i w jakich okolicznościach został on usunięty.
6.2. Misa chrzcielna
Posiadała średnicę 36 cm, wykonana była techniką odlewu z mosiądzu. Na dnie znajdowała scena Zwiastowania[67]. Również i jej dalsze losy są nieznane.
6.3. Epitafium poświęcone poległym podczas I wojny światowej
Na północnej balustradzie empory znajdowało się drewniane, bogato zdobione epitafium poświęcone mieszkańcom wsi, którzy polegli na frontach I wojny światowej. Na fotografii z lat 30./40. XX wieku na ramie epitafium wyraźnie widać daty 1914-1916 oraz Krzyż Żelazny.
Przypisy:
[1] L. Bończa-Bystrzycki, Dzieje kościoła ewangelickiego w okręgu synodalnym Karlino w XIX i XX wieku, Koszalin 2006, s. 37.
[2] E. Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart, Teil II: Der Regierungsbezirk Köslin., Stettin 1912, s. 123-124.
[3] Kronika Parafialna, t. I za lata 1947 – 2001, [mps w archiwum parafii w Brojcach].
[4] H. Berghaus, Landbuch des Herzogthums Pommern und des Fürstenthums Rügen, Th. II, Bd. VI, Berlin 1870, s. 939 – 942.
[5] H. Lemcke, Die Bau – und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, H. XI, Kreis Greifenberg, Stettin 1914, s. 26 – 27.
[6] A. Ulrich, Chronik des Kreises Greifenberg in Hinterpommern, bmw, 1990, s. 384; F. Baatz, N. Buske, M. Lisso, Die Dorfkirchen im historischen Kreis Greifenberg, Schwerin 2006, s. 45 – 47.
[7] M. Ober, Architektura średniowiecznych kościołów wiejskich Pomorza na wschód od Regi, Szczecin 1993, cz. I, s. 50 [mps w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie, Delegatura w Koszalinie].
[8] M. Wisłocki, Sztuka protestancka na Pomorzu 1535-1684, Szczecin 2005.
[9] H. Lemcke, Die Bau-…, dz. cyt., s. 26.
[10] M. Ober, Architektura średniowiecznych… dz. cyt., s. 50.
[11] F. Baatz, N. Buske, M. Lisso, Die Dorfkirchen…, s. 45.
[12] Tamże, s. 45.
[13] Planowano przesklepienie nawy sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
[14] M. Ober, Architektura średniowiecznych…, dz. cyt., s. 50.
[15] Tamże, s. 50.
[16] T. Mroczko, Architektura gotycka na Ziemi Chełmińskiej, Warszawa 1980, s. 263-265, 267.
[17] M. Ober, Architektura średniowiecznych…, dz. cyt., s. 50.
[18] Wątek gotycki, wedyjski klasyczny oraz odmiana pomorska.
[19] Przekucie otworów okiennych omówiono w pkt. 4.3.
[20] Słupek o przekroju trapezoidalnym, wykonany z profilowanej cegły. Relikty zachowały się w zamurowanym oknie prezbiterium.
[21] Rozwiązania typowe dla tego okresu na terenach północnych, por: J. Tajchman, Stolarka okienna w Polsce. Rozwój i problematyka konserwatorska, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Studia i Materiały, t. V, Warszawa 1990, s. 33-34, il. 48, il. 78.
[22] Jedynie przypory prezbiterium zostały wtórnie poszerzone.
[23] Lico odsadzone o 14 cm, Wierzchołki łuków zniszczone w 1866 roku, podczas podwyższania okien.
[24] Odsadzki znajdują się w narożnikach północno – zachodnim, południowo – zachodnim oraz pomiędzy oknami w ścianach nawy; natomiast odsadzki na styku nawy i prezbiterium (które musiały się tam znajdować) zostały zamurowane.
[25] Do czasu przeprowadzenia badań architektonicznych nie rozwiązaną kwestią jest sklepienie nad prezbiterium. Do chwili obecnej nie zachowały się (jeżeli były) odsadzki. Przypory sugerują, że i tu mogły być planowane sklepienia.
[26] Nie zaobserwowano przemurowań w szczycie zachodnim, posiada on formę pierwotną.
[27] Cieślami pod których kierownictwem wzniesiono dzwonnicę byli: Jurgen Roper i Jochim Heket. Data oraz nazwiska wycięte zostały na słupie wewnątrz dzwonnicy.
[28] Szkudły: drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Deseczka z drewna iglastego (jodła, świerk) lub rzadziej liściastego (jesion, dąb), o równej grubości, (w przeciwieństwie do gontu), mocowane za pomocą gwoździ. W trakcie prac remontowych dzwonnicy, prowadzonych w lipcu 2010 roku, natrafiono na oryginalne XVII wieczne szkudły. Wykonane były z łupanych deseczek dębowych o długości 25-26 cm, szerokości: 7,5-11 cm, grubości: 9-13 mm. Mocowane były za pomocą żelaznych kutych gwoździ. Większość wymienionych w 2010 roku szkudeł pochodziła z 1866 roku. Wykonane były techniką tarcia ze sosny i miały wymiary: długość 25 cm, szerokość 9 – 10 cm, grubość10 – 11 mm.
[29] Na iglicy znajdowała się chorągiewka z datą 1619 i 1866, F. Baatz, N. Buske, M. Lisso, Die Dorfkirchen…, dz. cyt., s. 45. Zaginęła w nieznanych okolicznościach. Być może zdemontowano ją podczas zakładania instalacji odgromowej w kwietniu 1969 roku.
[30] H. Lemcke, Die Bau – …dz. cyt., s. 26.
[31] Zakres prac, na podstawie szczegółowych oględzin zabytku, ustalili autorzy niniejszego artykułu.
[32] Belki stropowe są jednocześnie belką wiązarową wiązarów dachowych. Omówiony jest w pkt. 5.
[33] Terminologia elementów składowych więźby wg: D. Mączyński, J. Tajchman, M. Warchoł, Materiały do terminologii więźb dachowych – podstawowe pojęcia, „Monument” t. II, 2005, s. 37-43.
[34] W szczycie zachodnim zachowały się ślady obmurowania pierwszego wiązara. Zachowane ślady świadczą, iż pierwotna więźba miała właśnie konstrukcję dwujętkową. Szczyty w średniowieczu wznoszono dopiero po postawieniu więźby dachowej, dlatego też w miarę łatwo można po zachowanych śladach rozpoznać pierwotną więźbę.
[35] Omówiona zostanie tylko więźba na korpusem głównym kościoła. Więźby nad kaplicami nie posiadają wartości historycznej.
[36] W elementach tych wykonane są wręby pod złącze nakładkowe (typu „jaskółczy ogon”). Nie mają one żadnego uzasadnienia konstrukcyjnego w istniejącej więźbie.
[37] H. Lemcke, Die Bau – dz. cyt.…, s. 26; F. Baatz, N. Buske, M. Lisso, Die Dorfkirchen… dz. cyt., s. 46; A. Ulrich, Chronik des Kreises…, dz. cyt., s. 384.
[38] F. Baatz, N. Buske, M. Lisso, Die Dorfkirchen…dz. cyt., s. 46.
[39] Forma, wymiary i detale obu kaplic podane na podstawie inwentaryzacji architektonicznej kościoła parafialnego w Brojcach, wykonanej przez S. Kwileckiego, M. Płotkowiaka, M. Gruszewskiego, Szczecin 1987 – 1988 [egz. w archiwum parafii Brojce].
[40] Przy północnej ścianie fundamentowej prezbiterium, w obecnej krypcie, zachowały się ceglane stopnie, które prowadziły do wnętrza kościoła (przejście zasypano i zamurowano).
[41] Obudowę przejścia i empory zniszczono w trakcie rozbudowy kaplicy w 1989 roku.
[42] O tym typie ołtarzy por: K. Juchniewicz, Ołtarz ambonowy w poewangelickim kościele w Ujściu koło Piły – problematyka historyczno – artystyczna i konserwatorska, W: Zabytkowa stolarka we wnętrzach sakralnych i jej problematyka konserwatorska, red. J. Krawczyk, Toruń 2010, s. 191.
[43] H. Lemcke, Die Bau – dz. cyt.…, s. 27; rodzina von Manteuffel była zobowiązana, jako właściciele Brojc, do donacji na rzecz świątyni; więcej o posiadłościach Manteufflów por: E. Rymar, Posiadłości zachodniopomorskich Manteufflów w średniowieczu (XII-XVI wiek), W: Dzieje wsi pomorskiej, IV Międzynarodowa Konferencja Naukowa, red. R. Gaziński, A. Chludziński, Włościbórz 2005, s. 35 – 48.
[44] Christoffer Manteuffel wymieniany jest jako pan na Przybiernowie i Brojcach. Był żonaty najpierw z jedną z Manteufflów z Kiełpina potem Anną von Blücher z Płotów (Plate) i Dobrkowa (Daberkow). (J. F. Schannat, G. Barsch, Eiflia illustrata oder geographische und historische Beschreibung der Eifel, Aachen – Leipzig 1829, Bd. 2, Ab. 1, s. 24-25). Zapisem z 10 kwietnia 1627 roku podzielił on majątek Brojce pomiędzy swoich trzech synów: Michaela, Ventza oraz Hermanna Christopha (H. Berghaus, Landbuch des…dz. cyt., s. 940). Jednakże w matrykule z 1628 roku jako właściciele Brojc wymieniani są tylko Jochim i Michell.
[45] Jochim (Joachim) von Manteuffel wymieniany jest w matrykule z 1628 roku jako współwłaściciel Brojc. Posiadał wraz z bratem Michellem 52 łany, 2 zagrodników, 1 młyn, 2 karczmy, 2 owczarnie (R. Klempin, G. Kratz, Matrikeln und Verzeichnisse der Pommerschen Ritterschaft vom XIV bis in XIX Jahrhundert, Berlin 1863, s. 265; H. Berghaus, Landbuch des…dz. cyt., s. 940; A. Ulrich, Chronik des…dz. cyt., s. 284).
[46] Michell von Manteuffel wymieniany jest w 1627 roku przez H. Berghausa jako jeden z trzech właścicieli Brojc. Natomiast w matrykule z 1628 roku jako współwłaściciel wsi występuje razem z Jochimem von Manteufflem (H. Berghaus, Landbuch des…dz. cyt., s. 940; R. Klempin, G. Kratz, Matrikeln und Verzeichnisse…dz. cyt., s. 265; A. Ulrich, Chronik des…dz. cyt., s. 284).
[47] Ventz (Wentz) von Manteuffel był młodszym synem Christopha von Manteuffela z Przybiernowa i Brojc. Wymieniany jest przez H. Berghausa jako jeden ze współwłaścicieli Brojc w 1627 roku (H. Berghaus, Landbuch des…dz. cyt., s. 940). Jednakże według matrykuły z 1628 roku nie był już współwłaścicielem wsi, ale posiadał w Drozdowie i Białokurach 26 łanów, 3 zagrodników, karczmę, kuźnię (M. Vollack, Das Kolberger Land, Husum 1999, s.182). Natomiast w Hoff (Trzęsacz) posiadał 9 łanów, 12½ zagrodników, 1 karczmę, 1 owczarnię; R. Klempin, G. Kratz, Matrikeln und Verzeichnisse…dz. cyt., s. 236. Około 1600 roku ożenił się z Elżbietą von Blücher. W czasie wojny trzydziestoletniej służył w armii szwedzkiej, reprezentował barwy domu rodzinnego. Dosłużył się stopnia rotmistrza. W Bawarii ożenił się w 1630 roku z Julianą Albertiną Spatern von Zwiefalten, pochodzącą ze starego rodu baronowskiego, wdową po panu z Thungen. Służbę szwedzką opuścił 2. kwietnia 1640 roku. Przeszedł na katolicyzm w Mainz, zmarł w 1642 roku. Miał dwóch synów: Franza, Johanna Christopha oraz córkę Marię Kunegundę; J. F. Schannat, G. Barsch, Eiflia illustrata…dz. cyt., s. 23-24.
[48] Selwester von Manteuffel nie jest wymieniany przez znanych nam badaczy.
[49] Jeden z synów Christopha von Manteuffela z Przybiernowa i Brojc. Wymieniany jest tylko przez H. Berghausa, przy podziale majątku Brojce w 1627 roku. Hermann Christoph nie pojawia się w innych znanych dokumentach (H. Berghaus, Landbuch des…dz. cyt. , s. 940).
[50] Dortia (Dorothea?) von Manteuffel nie jest wymieniana w żadnych znanych nam dokumentach.
[51] Elisabet von Blücher z Płotów i Dobrowa, żona Ventza von Manteuffla (J. F. Schannat, G. Barsch, Eiflia illustrata …dz. cyt., s. 23-24).
[52] H. Lemcke, Die Bau – …dz. cyt., s. 27;
[53] M. Wisłocki, Sztuka protestancka…dz. cyt., s. 132.
[54] Informacja uzyskana dzięki uprzejmości A. von Manteuffel-Kielpinski, który od wielu lat gromadzi informacje na temat rodu von Manteuffel.
[55] Tamże s. 122-123.
[56] Autorka prac konserwatorsko-restauratorskich błędnie zidentyfikowała gatunek drewna. Podała, iż chrzcielnica wykonana jest z drewna dębowego, A. Ziemecka, Dokumentacja prac renowacyjnych. Renesansowa, drewniana, polichromowana chrzcielnica, Brojce, Toruń 2007, s. 9 [mps w archiwum parafii w Brojcach].
[57] A. Ziemecka, Dokumentacja prac…dz. cyt., s. 9.
[58] H. Lemcke, Die Bau – …dz. cyt., s. 27; podaje, że chrzcielnica była wówczas restaurowana, odmalowano ją na biało i złoto.
[59] Warstwa ta została w całości usunięta, nie stanowiła żadnej wartości historycznej i artystycznej, A. Ziemecka, Dokumentacja prac…dz. cyt., s. 14.
[60] Prace te wykonano w sposób dyletancki, nieodpowiedzialny. Farba nachodziła na złocone i czarne partie, tworzyła liczne zacieki.
[61] Dzwonnica przystosowana do zawieszenia dwóch dzwonów. Drugi dzwon został wywieziony w 2. połowie XX w. Najprawdopodobniej znajduje się w którymś z, dawnych filialnych kościołów parafii Brojce: Pniewo, Starnin, Natolewice, Wicimice.
[62] Antykwa o kroju dwuelementowym z klinowymi szeryfami.
[63] Autorzy karty zabytków jako datę powstania empory podają 1866 rok [karta zabytku Empora-balustrada (brak nr inw.) WKZ Szczecin, oprac. K. Kroman, E. Kroman, 24. 08. 1987 r.] Uważamy jednak, iż empora powstała przy okazji rozbudowy świątyni na początku XX. wieku (faza IV), ponieważ stylistycznie i kolorystycznie balustrada w nawie jak i w kaplicach jest identyczna. Gdyby empora w nawie powstała w 1866 roku, a w kaplicach w 1909 roku, zauważalne prawdopodobnie, byłyby różnice stylistyczno – techniczne.
[64] Poszczególne elementy empory pierwotnie malowane były na kolor:
[65] Taka data znajduje się na tabliczce umieszczonej ponad klawiaturą. Podczas prac konserwatorskich ujawniono datę 1909 wewnątrz instrumentu pisaną ręcznie niebieską kredką.
[66] H. Lemcke, Die Bau –…dz. cyt., s. 27.
[67] Tamże, s. 27.