W 1487 roku opublikowany został traktat autorstwa dwóch inkwizytorów oraz profesorów teologii Heinricha Kramera (ok. 1430-1505) oraz Jakoba Sprengera (pomiędzy 1435 a 1438-1495). Dzieło to, zatytułowane „Malleus maleficarum” (Młot na czarownice), stało się podstawowym dziełem na temat czarownictwa i osób nim się parających. Na kartach księgi, która odcisnęła swoje olbrzymie piętno na kilkaset lat w całej Europie, każdy czytelnik mógł znaleźć proste i jasne odpowiedzi na liczne pytania dotyczące mrocznej sztuki. Kim była czarownica? Kogo można było oskarżyć o paranie się magią i o konszachty z diabłem? Kogo można było oddać w ręce kata, który torturami wymuszał przyznanie się do winy i wysyłał na stos?
lenie Jana Husa wg Historische Chronica…Matthäusa Meriana, wydanej we Frankfurcie nad Menem w 1630 roku.
Malleus Maleficarum (Młot na czarownice) Okładka siódmego wydania z 1520
Według ich opinii, czary uprawiają przede wszystkim kobiety, które są do tego bardziej przystosowane przez naturę, również z uwagi na mniejszą wiarę, jaka ponoć cechuje płeć żeńską. Potwierdzeniem tego, według słów obu autorów, ma być samo słowo „kobieta”. Łacińskie słowo femina (kobieta) ma bowiem oznaczać ni mniej, nie więcej tylko: „mniej wiary” (fe=fides, czyli wiara, oraz mina=minus, czyli mniej), ponadto mężczyźni mają być bardziej odporni na zakusy szatana przez sam fakt, iż Jezus był mężczyzną. Inne zasady doktrynalne zawarte w Młocie na czarownice głosiły, że wiara w istnienie czarownic jest nieodłączną częścią wiary katolickiej, zaś niedowiarstwo w tej sprawie równa się herezji. Diabelski spisek, który opanował świat, można zwalczyć ludzką dłonią poprzez wiarę i represje. Istotną rolę odegrała tu bulla Summis desiderantes affectibus, wydana 5 grudnia 1484 roku przez papieża Innocentego VIII (1432-1492), która upoważniała inkwizytorów do sądzenia czarownic.
Polowania na czarownice trwały w największym nasileniu od końca XIV wieku do połowy XVIII wieku. Ich rozkwit nastąpił w połowie XV wieku, kiedy to papież Mikołaj V (1397-1455) w liście do Hugunesa Lenoira, inkwizytora na Francję, nadał inkwizycji prawo do zajmowania się wszystkimi przypadkami praktyk magicznych i czarów, nawet jeśli nie trąciły jawnie herezją. Wcześniej niejako chronił domniemane czarownice przed śmiercią dokument wydany w 906 roku tzw. Canon Episcopi. Nakazywał on, aby ludzi, którzy uprawiają wróżbiarstw i praktyki czarownicze, wypędzano z gminy, jednak o karze śmierci nie ma mowy. Canon Episcopi odprawianie guseł uważał za przestępstwo, lecz nie za herezję, gdyż zakładał, iż loty czarownic i ich sabaty to nieszkodliwe, dla osób postronnych wytwory wyobraźni; późniejsze rozstrzygnięcia były rozbieżne. Największe natężenie polowania na czarownice osiągnęły w krajach niemieckojęzycznych (Niemcy, Niderlandy, Szwajcaria, Lotaryngia Austria i Czechy). Ziemie te były przez długi okres świadkiem zagorzałych konfliktów na tle religijnym [pomiędzy katolikami, a rodzącymi się wówczas ruchami protestanckimi. Rosnąca nienawiść na tle doktrynalnym kładła się cieniem na stosunki międzyludzkie. Każde zachowanie choć trochę odbiegające od ogólnie przyjętej normy zaczęło być postrzegane nie tylko jako zagrożenie nie tylko w wymiarze prawnym, ale również za występek przeciwko Bogu.
Większość osób oskarżonych o czary stanowiły kobiety. Mężczyźni stawali zwykle przed sądem rzadziej (np. w Niemczech w XVI–XVIII wieku stanowili 25% oskarżonych), ale z kolei na peryferiach Europy, to właśnie oni stanowili większość (na Islandii 90%, a w Estonii około 60%). Znacznie też częściej oskarżano osoby z niższych warstw społecznych, niż ze stanu szlacheckiego. Jeszcze większa dysproporcja pomiędzy liczbą osób o niższej i wyższej pozycji społecznej widoczna jest w przypadku procesów zakończonych wyrokiem śmierci. Sydonia von Borck (1548-1620), szlachcianka pomorska i krewna władców z dynastii Gryfitów, ścięta a póxniej spalona na stosie, to jeden z nielicznych, tragicznych przykładów ofiary tego procederu z wyższych sfer.
Jedną z pierwszych oskarżonych o czary była Dorota Schwarz, mieszkanka Modlimowa i żona niejakiego Piotra Ohms. Wydarzenia, w których kobieta ta była niechlubną bohaterką, miały miejsce w 1679 roku. Dorota była kobietą silną, która nie pozwalała sobą pomiatać. Popadała przez to w konflikty ze sąsiadkami i to najprawdopodobniej któraś z nich oskarżyła ją o czary oraz o rzucanie uroków i odbieranie mleka krowom. Kobieta była bardzo zaskoczona aresztowaniem. Aby nie czynić z procesu rozrywki dla gawiedzi oskarżyciele przewieźli ją i osadzili w Chomętowie. Prowadzone tam wstępne przesłuchanie nic konkretnego nie wniosło do śledztwa. Ponowne przesłuchanie miało miejsce 10 maja 1679 roku. Dorocie ponownie przedstawiono zrzuty uprawiania czarów, stosowania praktyk magicznych oraz obcowania z diabłem. Zastraszana torturami, potrząsając głową, zaprzeczała wszystkiemu i wzywała: – Niech ci, którzy mnie fałszywie oskarżyli, przed sądem staną! Ja jestem niewinna i moja niewinność świadczyć za mną będzie!
Pierwsze „badanie”, czyli poddanie torturom, sąd nakazał przeprowadzić już 17 maja. Oskarżoną odarto ze sukien i ogolono jej głowę. Tortury, na które składało się nakłuwanie znamion aby popłynęła z nich krew, zakładanie tzw. hiszpańskich butów, za pomocą których miażdżono stopy i przypalanie ciała rozżarzonym do czerwoności żelazem przyniosły spodziewane efekty. Półprzytomna z bólu Dorota była skłonna przyznać się do wszystkiego. Przyznała przy świadkach, iż została ochrzczona przez trzy diabły, z którymi współżyła podczas sabatów urządzanych na wzgórzach. Przyznała również, że wraz z nią udział w sabatach brało udział kilkoro sąsiadów. Wymieniła ich z nazwiska: Piotr Notwyg z Gocławic miał być kucharzem na sabatach, Adam Schueuknecht z Moiszewa natomiast gotował w ogromnym garze groch i inne produkty znoszone przez czarty. Zaś cztery beczki piwa dostarczał znany wszystkim Carsten Bute. Dorota opowiedziała również o odbywających się podczas sabatów tańcach oraz o złej wróżbie na przyszłość. Podczas tańca , kiedy to z innymi czarownicami trzymały się liny, sznur nagle się zerwał. Była to przepowiednia, że niechybnie spadną na uczestniczące w sabacie kobiety liczne nieszczęścia. Podczas zeznań potwierdziła również, że rzucając klątwy straszliwe uśmiercała ludzi i zwierzęta. A komunię świętą stosowała jako doskonały lek do uśmierzenia bólu zębów. Przyznała się również do zamordowania niechętnego jej sąsiada.
Na podstawie tych zeznań postawiono Dorotę przed Radą Miasta w Trzebiatowie, a wyrok zapadł 19 maja 1679 roku. Egzekucję wykonano 6 czerwca. Nieszczęsną kobietę poprowadzono na miejsce straceń. Rozentuzjazmowany tłum patrzył jak płomienie stosu szybko ogarnęły jej ciało.
Kolejną ofiarą szaleństwa polowań na czarownice była pochodząca z Gąbina Urszula Raddemer z domu Klatte. Urszula po wyjściu za mąż za Hansa przeprowadziła się do nieodległego Kłodkowa. Małżeństwo Raddamerów nie cieszyło się jednak sympatią mieszkańców, którzy szukali sposobności na pozbycie się ich z wioski. W 1698 roku konflikt przybrał jeszcze bardziej na sile. Dotkliwie pobity 5 lipca tegoż roku przez dwóch zazdrosnych o zyski chłopów, Dinniesa Rehmera oraz Petera Grünewaldta, Hans Raddemer oddał sprawę do sądu. Winni pobicia zostali skazani na wyroki więzienia. Spowodowało to pogłębienie się nienawiści do małżeństwa i wszyscy tylko czekali na sposobność zemszczenia się na rodzinie Raddemer.
Sposobność ku temu nadarzyła się bardzo szybko. Na wiejskiej drodze wiejski pastuch znalazł martwego chłopca, Hansa Rehmera. Podejrzenie oczywiście padło na Reddemera, który w ten sposób miał zemścić się za napaść na siebie. Również w niedługim czasie w pobliskim Trzeszynie nastąpił pomór bydła. Wróżbita, którego wezwano do zbadania sprawy aż ze Stargardu, stwierdził że zwierzęta padły na skutek czarów. Mieszkańcy Trzeszyna jak i okolicznych wsi byli przerażeni. Zaczęli więc szukać sprawcy, mieszkańcy Kłodkowa mieli już jednak „winowajczynię”.
W niedługim czasie gospodarze oskarżyli Urszulę o uprawianie czarów. Kobietę pogrążyły dodatkowo zeznania niejakiej Marii Knaken. Zeznała ona podczas swojego procesu, że swojego diabła przekazała właśnie Urszuli Raddemer. Tak poważnych zarzutów oskarżyciele nie zignorowali. Kobietę aresztowano i postawiono przed Radą Miejską w Trzebiatowie. Oskarżona oczywiście zaprzeczała wszystkiemu, mówiąc że jest to zemsta mieszkańców za to, że domagała się z mężem sprawiedliwości. Jednak sędziowie nie podzielili jej opinii. Wybuch gniewu i wielkie oburzenie Urszuli potwierdzały w oczach sędziów siedzącego w niej diabła, którego otrzymała od skazanej Marii Knaken. I tym razem oskarżoną przewieziono do Chomętowa, aby uniknąć nadmiernej ciekawości mieszczan. W obliczu tego, że Urszula nadal nie przyznawała się do zarzucanych jej czynów, zdecydowano poddać ją „badaniu”. Sędziowie przypuszczali, że samo pokazanie narzędzi tortur skłoni oskarżoną do zeznań. Jednakże Urszula potrząsała przecząco głową i powtarzała: – Jam niewinna! Winnych w Kłodkowie szukajcie!
Poddano ją wówczas torturom polegającym na skrępowaniu sznurem i podwieszeniu bardzo wysoko. Wyłamywane stawy i ścięgna wywoływały potworny ból i krzyki. Lecz nie wydobyto z Urszuli przyznania się do winy, którego tak oczekiwano. Sędziowie uznali wówczas, że diabeł silniejszy jest niż im się zdawało, i że dobrze chroni swoją podopieczną. Zbrutalizowano wówczas jeszcze bardziej metody „badania”. Sznury, którymi krępowano kobietę zaopatrzono w haki, które głęboko wbijały się w całe ciało. Urszula w wyniku tortur mdlała z bólu, wówczas cucili ją zapaloną siarką. Pomimo tortur odpowiadała niezmiennie – Niewinną jestem.
Brak oczekiwanego przyznania się oskarżonej do winy spowodowało użycie jeszcze straszniejszych przyrządów, tzw. hiszpańskich butów, którymi nieszczęsnej kobiecie miażdżono stopy. Doprowadziło to oskarżoną do granic obłędu, ale mimo to utrzymywała że jest nie winna. tortury trwały kilka dni, lecz kobieta miała świadomość, że upierając się przy swoim zdaniu spowoduje że sędziowie będą musieli zgodnie z prawem odstąpić od dalszego przesłuchiwania.
W tym samym czasie jej mąż szukał wszystkich sposobów, aby uwolnić swoją ukochaną żonę. Wszyscy powtarzali mu jednak, iż jedynym wyjściem aby się oczyścić z zarzutów o czary to płonący stos. Pomimo tego wytrwale szukał potwierdzenia jej niewinności i niezłomnie wierzył, że uda mu się uratować Urszulę. Podobno udało mu się zebrać dowody świadczące o tym, że oskarżenie było pomówieniem nieprzychylnych i zawistnych mieszkańców. Niestety nie wiadomo czy zebrane dowody sędziowie uwzględnili w dalszym procesie. Nie zachowały się końcowe akta sądowe i zapewne nigdy nie poznamy losu Urszuli. Nawet jednak gdyby udało się jej ujść z życiem możemy się domyślać, że nieszczęsna Urszula opuścić musiała katownię nie tylko okaleczona na ciele, ale również i na duszy. Zapewne nie wchodził również w rachubę powrót małżeństwa do Kłodkowa.
Czy to były jedyne procesy o czary na Ziemi Gryfa? Zapewne nie, te przedstawione powyżej są dość dobrze udokumentowane. Procesy odbywały się także w nieodległej Radawce, Bełcznie czy Resku i Łobzie oraz Karścinie.
Literatura:
- Koprowska-Głowacka, Czarownice z Pomorza i Kujaw, Gdynia 2010, s. 84-85, 107-108.
To nie tylko suche zestawienie statystyczne, ale przede wszystkim doskonałe źródło do poznania dawnego powiatu gryfickiego tuż przed wybuchem I wojny światowej. Mamy tu informacje na temat infrastruktury gospodarczej regionu. Możemy poznać zakres działania poszczególnych firm, które widnieją często w kilku branżach gospodarki. Zbieżność nazwisk, w przypadku niektórych firm, wskazuje na rodzinne biznesy. Większość ówczesnego rzemiosła i przemysłu pozostawała w rękach prywatnych. Spółki zawiązywane były w przypadku firm zajmujących się wysoce wyspecjalizowaną produkcją oraz przetwórstwem spożywczym (głównie mleczarstwo). Widzimy na jakie gałęzi produkcyjne oraz rzemieślnicze był największy popyt oraz jaka była dostępność usług, opieki medycznej i szkolnictwa w powiecie Greifenberg.
Zestawienie nazwisk poza tym to świetny materiał do identyfikacji wyrobów rzemieślniczych w czasach kiedy większość wytwórców sygnowało swoje produkty.
Greifenberg (Gryfice)
Dane administracyjne: stolica powiatu nad Regą, 7800 mieszkańców.
K o m u n i k a c j a:
– stacja kolejowa, poczta, telegraf i telefon, kolej wąskotorowa Greifenberger Kleinbahnen-Aktien-Geschellschaft,
U r z ę d y:
– urząd powiatowy,
S ą d y:
– sąd rejonowy (podległy sądowi w Stargardzie),
S z k o ł y:
– Gimnazjum Króla Fryderyka Wilhelma, prywatna szkoła dla panien, szkoła doskonalenia zawodowego, szkoła podoficerska, szkoła jazdy Albert Moede
B a n k i:
– miejska kasa oszczędnościowa, powiatowa kasa oszczędnościowa, bank Sally Loepert, Norddeutsche Creditanstalt in Stettin (zarządzający M. Brilles), bank Seeler Albert & Co., Vorschunssverein Greifenberg i. Pomm. e. G. m. b. H.,
O c h r o n a z d r o w i a:
– szpital św. Jerzego i Ducha Świętego, szpital powiatowy,
L e k a r z e:
– dr Paul Fischer, dr Oskar Kaliebe, Dr Niemeier (lekarz przełożony szkoły podoficerskiej), dr Richard Alfred Pieconka (lekarz powiatowy, specjalizacja w położnictwie, chorobach nerwowych i elektrowstrząsach), dr Friedrich August Zander,
A p t e k a r z:
– F. Bolle,
D e n t y s t a:
– dr Friedrich August Zander,
T e c h n i c y d e n t y s t y c z n i:
– Krause, Kuchenbecker,
W e t e r y n a r z:
– dr Gustav Schimelpfenning, Erwin Seifert (weterynarz powiatowy),
P r a w n i c y:
– radcy prawni i notariusze (dr Lange, Müller),
– komornik sądowy (Haase),
P r a s a:
– gazeta (Greifenberger Kreisblatt),
B i b l i o t e k a:
– Carl Toepler
K o l e k t u r a l o t e r y j n a:
– Gustav Lange,
H o t e l e:
– hotel Bismarck (właściciel P. F. L. Starck), hotel Hohenzollern (właściciel Max Schulz), Preussischer Hof (właściciel Otto Lipke),
Z a j a z d y i r e s t a u r a c j e:
– Bahnhofwirt, Deutsches Haus (właściciel Gaedtke), Konzerstshaus (właściciel Fritz Panzlaff), Max Schneidewendt, Radfahrrest., August Laabs, H. Haack, Ernst Staberow,
K a w i a r n i a:
– K. Lemke
U s ł u g i:
– architekci (Franz Klostermann, Georg Roll),
– biura informacyjne i inkasyjne (M. Brilles, Richard Stark),
– malarze pokojowi (E. Buchelt, Dorschfeld, Kamm),
– kopacze studni (A. Anclam, R. Krössing),
– introligatorzy (A. Boeder, Salzsieder, Carl Toepler),
– drukarz (Max Lemke),
– farbiarze (Rudolf Adermann, A. Boeder),
– fryzjerzy (Robert Buchelt, Gutermilch, Jancke, Krause, Lawerenz, Rudtke),
– garbarz (E. Gnirke),
– szklarze (Paul Frädrich, Artur Kroschel, Max Paschke),
– złotnicy (Wilhelm Holz, Hermann Vauk),
– kapelusznik (Langner),
– hydraulicy (Balau, Paul Bötzel, O. Hillmann, Matthies),
– wytwórcy koszyków (Mantey, Miethling),
– kotlarz (Wilhelm Holz),
– mechanik (Stein),
-transport mebli (Paul Diedrich),
– montaż rur (Bernstein & Co. G.m.b.H.),
– fotografowie (Ebert, Schroeder),
– pralnia chemiczna (Rudolf Adermann),
– sprzedaż wysyłkowa (Willibald Goetze),
– przedsiębiorstwo budowlane (Heinrich Kude),
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– wytwórnia pokryć dachowych (Bernstein & Co. G.m.b.H.),
– gazownia (Städtliche Gasanstalt),
– tartaki (Richard Otte, Otto Zühlke),
– maszyny rolnicze (Julius Spiering),
– kafle i wyroby glinian (Ofen- und Tonwarenfabrik Greifenberg G.m.b.H.),
– wyrób odzieży (Ida Bürger, dom handlowy Rudolf Adermann, S. Leiser, Sophie Neumann, Johannes Schnell),
– cukrownia (Zuckerfabrik Greifenberg i. Pomm. G.m.b.H.),
– betoniarnia (Zementsteinfabrik Paul Schley),
– cegielnie (Bernstein & Co. G.m.b.H., Ziegelwerk Greifenberg i. P.),
R z e m i ś l n i c y:
– cieśle budowlani (Braun, F. Klostermann, Georg Roll, Otto Schulz, H. Stiemke),
– bednarz (A. Pechthold),
– dekarze (Kinzel, F. Reff),
– tokarze (E. Gesch, Franz Gesch),
– kamieniarz (Bernstein & Co. G.m.b.H.),
– rymarze (W. Balau, Ewert, Toebe),
– ślusarze (O. Krausse, H. Schackow, Schmidt, A. Thoemke),
– kowale (Bohlmann, Kröning, Ramm, Julius Spierings, Wrensch),
– krawcy (Blietschau, Borchardt, Dobratz, E. Erdmann, B. Knoll, Otto Werner),
– szewcy (J. Baeumer, Hermann Graeber, Richard Kath, E. Nickel, Otto Werner),
– powroźnicy (Jackcha, A. Lange),
– wytwórca sit (F. Popp),
– zegarmistrzowie (Fentzke, Lemke, O. Stark, Hermann Vauk),
– kołodzieje (G. Bleek, Karl Bleek, W. Hartwig),
– tapicerzy (W. Balau, Ewerth, Piper, Töbe),
– garncarze (Buck, Hähmel, Sieloff),
– stolarze (Emil Greul, Hermann Rusch, W. Rusch, A. Stiemke),
– wytwórca wozów (Hermann Toebe),
– spedytorzy (Johanes Küter, Richard Otte, P. F. L. Stark),
– cieśle (Fr. Klostermann, Georg Roll, H. Stiemke),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– ogrodnictwo (Bartelt, Ehnke, Hoppenrath, Klebe, Nickel, Rühlow, Schröder),
– piekarnie (A. Ebert, Franke, A. Lemke, K. Lemke, W. Lemke, F. Müller, O. Prey, Reimer),
– piwowar (Albert Scheer),
– gorzelnie (Albrecht Bernhard, Gustav Erdmann, Paul Goetsch, V. L. Gross, Ernst Matthias, Möks, Paul Pichert, Gustav Seifert, Augst Steffen),
– rzeźnicy (Hartmann, Albert Klug, Ernst Krüger, Albert Oettler, Rietz, Walter, Weber, Reinhold Wilke),
– suszarnia ziemniaków (Kartoffel-Trockung-Anlage Greifenberg e. G.m.b.H.),
– cukiernicy (K. Lemke, O. Prey),
– wyrób marmolady (Deutsche Fruchtbierwerke Otto Marquardt),
– wytwórnie wody mineralnej (Max Borchert, M. Metz),
– mleczarnia (Greifenberger Molkerei-Verein e. G.m.b.H.),
– młyn (Otto Zühlke),
– skup owoców (Deutsche Fruchtbierwerke Otto Marquardt),
– wytwórcy kiełbas (Hartmann, Klug, E. Krüger, Albert Oettler),
– młyn śrutowy (Richard Otte),
– majątki ziemskie (Boeder, Johs. Hitz, Prey, Volkmann, Hähnelshof),
H a n d e l:
– materiały budowlane (Gustav Erdmann, V. L. Gross, Ernst Matthias, August Steffen, Theodor Stübs),
– piwo (Max Borhert, Niederl. d. Stettiner Bergschloss-Brauerei, Niederl d. Brauerei J. Borisch),
– książki oraz towary papiernicze (Ernst Meiche, Salzsieder, Carl Toepler),
– dachówki (Bernstein & Co. G.m.b.H.),
– towary delikatesowe (Erich Bugs, Theodor Stübbs),
– towary drogeryjne i farbiarskie (Drogeria Jürs-właściciel H. Plemert, Hermann Neubauer),
– nawozy (Sally Loepert, Ernst Matthias, Albert Seeler & Co., Augst Steffen, Theodor Stübbs),
– towary żelazne, szklane i porcelanowe (Reinhold Balau, Paul Bötzel, V. L. Gross, Franz Harder, Ernst Matthies, Emil Schwerdtfeger, Gustav Seifert, Erich Strücker),
– rowery (Hugo Gebauer),
– skóry (M. Falkenberg, Robert Fränkel, M. Schultz, Albert Seeler & Co.),
– tłuszcz (Louis Schulz),
– pasza (Gustav Erdmann),
– galanteria i wyroby skórzane (Franz Herder, Johannes Schnnell),
– nici i len (M. Brilles),
– zboże (M. Brilles, Sally Loepert, Albert Seeler & Co.),
– wyposażenie kuchni i domu (Paul Bötzel),
– słoma i siano (Paul Diedrich),
– drewno (Paul Diedrich),
– miód (Franz Harderm, Versand des Imker-Vereins Greifenberg),
– kawa (Hamburger Kaffeelager Max Neumann, Treptow a. R., Zwg.-N. Greifenberg),
– składy odzieży (Robert Borchardt, J. S. Cohn, C. Hannemann, A. Kargauer, dom handlowy Rudolfa Adermanna, dom handlowy Juliusa Löwenberga, Karl Knoll, S. Leiser),
– węgiel (Paul Diedrich, L. V. Gross, Ernst Matthias, Gstav Seifert, August Steffen),
– wyroby skórzane i futra (Buhlitz, F. Probst),
– wyroby włókiennicze (Frl. Gliewe, Willibald Goetze, C. Hannemann, Franz Harder, Johannes Schnell, Emil Schwerdtleger, Erich Stricker),
– produkty rolne (M. Falkenberg, L. Fewald Ernst Schmeling, L. Schulz, Albert Seeler & Co.),
– żywność (Greifenberg-Treptower landwirtschaftlich. Ein- u. Verkaufsverein e. G.m.b.H.),
– maszyny rolnicze (Albert Seeler & Co.),
– wyroby skórzane (J. Baeumer, E. Nickel),
– wyroby odzieżowe (Adolf Blochert-wyroby lniane, M. Brilles, J. S. Cohn, Willibald Goetze, C. Hannemann, dom handlowy Rudolfa Adermanna, dom handlowy Juliusa Löwenberga, S. Leiser),
– meble (W. Balau, Ewert, Albert Stiemke),
– instrumenty muzyczne (Franz Harder),
– artykuły fotograficzne (Hermann Neubauer),
– żywność (Bernhard Albrecht, Max Borchert, Fr. Bruss, Erich Bugs, F. Dittmar, Gustav Erdmann, Paul Gessler, Paul Goetsch, V. L. Gross, K. Kümpel, August Laabs, Otto Lange, Ernst Matthias, Paul Pichert, Gustav Seifert, P. F. L. Stark, August Steffen, Theodor Stübs),
– zabawki (Reinhold Balau, Paul Bötzel),
– towary tapicerowane (Johannes Schnell),
– bydło (Ernst Krüger, Eugen Neumann, Hugo Neumann, Johannes Wegner, Gebr. Wilke),
– towary wełniane (Johannes Schnell, Sally Loepert, Albert Seeler & Co.),
– wyroby cementowe (Bernstein & Co. G.m.b.H.),
– wino (Erich Bugs, Gustav Erdmann, Otto Lipke, Ernst Matthias, P. F. L. Stark),
Arnsberg (Gorzysław)
377 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolejowy,
Z a j a z d:
-Willy Plath,
U s ł u g i:
– dekarz (Emil Hannemann),
– kowal (Johannes Wilde),
– stolarze (Hermann Fromming, Albert Paast),
Barkow (Barkowo)
209 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
Behlkow (Bielikowo)
443 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
Z a j a z d:
– Ferdinand Scherding,
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– młyny (Fritz Radach, D. Timm),
Broitz (Brojce)
650 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
Z a j a z d y:
– Reformgasthaus, Gustav Retelhut,
B a n k:
– Spar- und Darlehnskasse e. G.,
U s ł u g i:
– rymarz (Fritz Radünz),
– kowal (Hermann Grunwaldt),
– krawcy (Max Raasch, H. Runge),
– szewcy (Otto Grünwaldt, Karl Runde),
– kołodzieje (W. Franke, Karl Krüger),
– stolarz (Fritz Rudtke),
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– tartaki (E. Amtsberg, Otto Zander),
– wytwórnia mydła (Otto Zander),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– ogrodnictwo (Hugo Ziebell),
– piekarnia (Heinrich Fischer),
– gorzelnie (E. Amtsberg, Landwirtschaftlicher Brennerei-Verein e. G.m.b.H.),
– rzeźnik (Franz Manke),
– suszarnia ziemniaków (Kartoffeltrockungsgenossenschaft Broitz e. G.m.b.H.),
– mleczarnia (Rahmstation Broitz-Pape),
– majątki ziemskie (Emil Amtsberg, Otto Krüger, Emil Müller, Pape, Otto Zander),
– młyn wodny (Otto Zander),
H a n d e l:
– pasza (Otto Zander),
– żywność (Albert Jüdes, Fritz Pape, G. Retelhut)
Dargislaff (Dargosław)
400 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
Z a j a z d y:
– Louis Prechel, Friedrich Timm,
U s ł u g i:
– mistrz murarski (Jahnke, F. Scheibe),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Neumann),
– krawiec (Dittmer),
– szewc (H. Raasch),
– kołodziej (H. Jüdes),
– stolarz (Emil Küssel),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski i mleczarnia (Theodor Birnbaum),
– młyn wodny (Johannes Storm),
H a n d e l:
– żywność (Louis Prechel, Friedrich Timm, Ludwig Prechel),
– piwo (Ludwig Prechel),
Deep (Mrzeżyno)
361 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
H o t e l e:
– Strandhotel (Ulrich Asmus), Waldhotel (Hugo Asmus),
Z a j a z d:
– Altes Gesellschaftshaus (zarządca Flach),
K a w i a r n i a:
– Cäsar Marlov,
U s ł u g i:
– mistrz budowlany (Albert Wilke),
R z e m i e ś l n i c y:
– cieśla okrętowy (H. Runge),
– krawiec (Frintz Wendt),
– szewc (Erich Ollhoff),
– stolarz (W. Grausenick, Paul Ollhoff),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– piekarnie (Grunwaldt, Max Kasten),
– wiatrak (Emil Otto),
H a n d e l:
– wyroby szklane i porcelanowe (Fritz Wiese),
Deutschpribbernow (Przybiernówko)
391 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon,
Z a j a z d:
– Hackbarth,
B a n k:
– Ländliche Spar- und Darlehnskasse Deutsch-Pribbernow e. G.m.b.H.,
U s ł u g i:
– kowal (Emil Dettman),
– krawiec (Karl Hinz),
– szewc (Heimr. Zahn),
– kołodziej (August Dettmann),
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Wilhelm Scheer),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski i mleczarnia (Wilhelm Scheer),
Dresow (Dreżewo)
232 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf,
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Eduard von Bonin),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski, mleczarnia (Eduard von Bonin),
Glansee (Gołańcz Pomorska)
423 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
Z a j a z d:
– Gustav Rackow,
R z e m i e ś l n i c y:
– kowale (Lebr. Beilke, Eduard Klug),
– kołodziej (Wilhelm Poppe),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– pszczelarze (Johann Butzlass, Otto Plath),
– majątek ziemski (Johann Butzlass),
– młyn (Otto Plath),
Grosshorst (Niechorze Wielkie)
230 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
Horst (Niechorze)
5 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
H o t e l:
– Gesellschaftshaus (Otto Meyer),
Grosszapplin (Czaplin Wielki)
356 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
Z a j a z d:
– Franz Streege,
U s ł u g i:
– mistrzowie budowlani (August Kabbe, Fritz Zubke),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Gustav Arndt),
– krawiec (Hermann Wöller),
– szewc (Ferdinand Tietz),
– kołodziej (Johannes Arndt),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– młyny (Otto Riede, Erich Zindars),
H a n d e l:
– bydło (ohannes Harotke, Albert Zirbel),
Gummin (Gąbin)
241 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– mleczarnia (Molkerei Gummin e. G.m.b.H.),
Gumminshof (Mirosławice)
246 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
O c h r o n a z d r o w i a:
– weterynarz (Junker),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski ( właściciel Fiskus, administrator Hoffmann),
Gumtow (Chomętowo)
508 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
Z a j a z d y:
– Karl Krohlow, Johannes Schultz,
B a n k:
– Spar- und Darlehnskasse Gumtow e. G.
R z e m i e ś l n i c y:
– kowale (August Schlenter, Gustav Spreemann),
– kołodziej (Albert Harkbarth),
– stolarz (Hermann Harkbarth),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– piekarnia (Otto Nöthling),
– młyn (Wilhelm Gentzen),
H a n d e l:
– żywność (Karl Krohlow),
Gützlaffshagen (Gosław)
558 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
B a n k:
– Spar- und Darlehnskasse e. G.,
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Richard Schumacher),
– szewcy (A. Arndt, K. Gruchow),
– kołodziej (Johannes Schumacher),
– stolarz (Otto Vollbrecht),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Emil Baatz),
– mleczarnia (Molkerei-Genossenschaft Gützlaffshagen e. G.m.b.H.),
– wiatrak (Otto Gruchow),
H a n d e l:
– żywność (Karl Henke, Otto Vollbrecht),
Hoff (Trzęsacz)
280 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Edgar von Köller),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Edgar von Köller),
Hohendrosedow (Drozdowo)
202 mieszkańcow
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon,
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– artykuły rolne (Landwirtschaftliche Betriebsgenossenschaft Hohendrosedow e. G.m.b.H.),
Karnitz (Karnice)
362 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
Z a j a z d:
– Frz. Riebe,
U s ł u g i:
– mistrz murarski (Hermann Friedrich),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (August Grefe),
– krawcy (Karl Eichhorst, Erich Kössel),
– szewc (Johannes Vollbrecht),
– stolarze (Albert Bartelt, Ferdinand Behnke),
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– tartak i cegielnia (Katharina von Elbe z domu grafini Wartensleben, administrator Paul Schmidt),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– piekarnia (Paul Zassin),
– majątek ziemski (Katharina von Elbe z domu grafini Wartensleben, administrator Paul Schmidt),
– młyn (Gustav Kössel),
– młyn owsiany (Franz Timm),
Kirchhagen (Konarzewo)
217 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf,
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– mleczarnia (Molkerei-Genossenschaft Wacholzhagen e. G.m.b.H.),
Kleinmoitzow (Mojszewo)
48 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf,
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– mleczarnia (Molkerei-Genossenschaft Moitzow e. G.m.b.H. Rahmstation Zapplin der Molkereigenossenschaft Moitzow),
– młyn (Wilhelm Kühsel),
Kleinzapplin (Czaplin Mały)
286 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf,
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Friedrich Kustemeyer),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Friedrich Kustemeyer),
Neuzapplin (Czaplice)
K o m u n i k a c j a:
– poczta,
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnie (Zappliner Dampf-Ziegelei, Georg Bernardt),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Paul Schmidt),
Langenhagen (Karcino)
675 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– telegraf, przystanek kolei
Z a j a z d:
– Hermann Ziemer,
R z e m i e ś l n i c y:
– rymarz (Karl Heinrich ),
– kowale (Albrecht Korth, Walter Schuhmacher),
– krawiec (Emil Buntrock),
– szewcy (Wilhelm Albrecht, Albert Meitzel, Hermann Timm),
– kołodzieje (Gustav Dettmannm Georg Priewe),
– stolarze (Frz. Dumcke, Otto Völtz),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– młyn wodny (Otto Döring),
– wiatrak (Otto Hoppe),
H a n d e l:
– żywność (Wilhelm Albrecht),
Lensin (Lędzin)
288 mieszkańców
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– mleczarnia (Molkerei Lensin e. G.m.b.H.),
Lewetzow (Lewice)
350 mieszkańców
Z a j a z d y:
– Johannes Gechtke, Helm. Schlewitt,
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Frz. Wendorff),
– krawiec (August Nell),
– szewc (J. Buntrock),
– kołodziej (Otto Strenzke),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– pszczelarze (Baatz, Grahlmann, Gustav Guhkle, Lange, Pagel, Sell, Stark, Strenzke),
– majątki ziemskie (H. Baatz, A. Pagel, Frz. Schröder, B. Stübs),
– mleczarnia (Molkerei Lewetzow e. G.m.b.H.),
– wiatrak (Johannes Krause),
H a n d e l:
– pasza (Albert Tews),
– żwyność (Helmuth Schlewitt),
Neklatz (Niekładź)
121 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– przystanek kolei
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Gustav Steltner),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Gustav Steltner),
Nestau (Uniestowo)
77 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– przystanek kolei,
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Bieler),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Bieler),
Neuhof (Nowielice)
252 mieszkańców
O c h r o n a z d r o w i a:
– weterynarz (Hermann Zerler),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Ernst Fronhöfer),
Ninikow (Ninikowo)
129 mieszkańców
Z a j a z d:
– Albert Polzin,
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Edgard Köller),
H a n d e l:
– pasza (Albert Polzin),
Parpart (Paprotno)
360 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, przystanek kolei,
Z a j a z d:
– Richard Stüwer,
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Hermann Gaulke),
– szewc (Emil Pagel),
– kołodziej (Bert Müller),
– stolarz (Bert Müller),
U s ł u g i:
– przedsiębiorstwo budowlane (Otto Kahl),
Z a k ł a d y p r o d u k y j n e:
– wyrób cementu (Otto Kahl),
– cegielnia (Arwed Neste),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– pszczelarz (Wilhelm Utsch),
– majątek ziemski (Arwed Neste),
– młyny (Louis Georg, Arwed Neste),
– ogrodnictwo (August Laabs),
H a n d e l:
– drewno (Johannes Ewert),
– pasza (Franz Stüwer),
– żywność (Emil Pagel),
Rewahl (Rewal)
350 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
H o t e l e:
– Heuers Strandhotel, Hotel Dünenhof, Pension Hotel Seestorm, Emil Tessmann’s Hotel,
P e n s j o n a t y:
– Scholtz, Wendorf,
U s ł u g i:
– malarze pokojowi oraz malarze (Retzlaff, Will),
– fryzjer (Wlost),
– szklarz (Retzlaff),
– mistrz murarski (Müller),
– spedytor (Keup).
R z e m i e ś l n i c y:
– bednarz (Heller),
– rymarz i tapicer (Knuth),
– ślusarz (Schramm),
– kowal (Bölk),
– krawcy (Neils, Trapp Wachs),
– szewcy (Krüger, Wolter),
– stolarze (Laabs, Keup),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– piekarnie (F. Tessmann, Wilke),
– rybacy (Bliese, Bölk),
– rzeźnik (Nennich),
– cukiernik (F. Tessmann),
– wyrób wód mineralnych (Emil Tessmann),
H a n d e l:
– rowery (Schramm),
– farby (Retzlaff),
– węgiel (Neumann, F. Tessmann),
– obuwie (Krüger, Wolter),
– żywność (Köpsel, Lips, Neumann, Stübs),
Ribbekardt (Rybokarty)
350 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– przystanek kolejowy,
Zakłady produkcyjne:
– cegielnia (dr F. Röchling-dzierżawca Adm. Koop),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– pszczelarz (Besch),
– majątek ziemski (dr F. Röchling-dzierżawca Adm. Koop),
Rottnow (Rotnowo)
180 mieszkańców
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (R. Riek),
– kołodziej (R. Maass),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– pszczelarz i sprzedaż wysyłkowa miodu (R. Maass),
– majątki ziemskie (Bernhard Bülow, F. Storm, Johannes Ziemer),
Schellin (Skalin)
126 mieszkańców
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Bernhard Habeck),
Schleffin (Śliwin)
280 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
Z a j a z d y:
– Erich Busacker, Fritz Güstin, Hermann Waldschänke,
O c h r o n a z d r o w i a:
– weterynarz (Herwart Rübenhagen),
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Fleischmann),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Hermann Tiegs),
– kołodziej (Emil Heuer),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– mleczarnia (Molkerei-Genossenschaft Schlieffin e. G.m.b.H.),
– młyn (Franz Scheer),
H a n d e l:
– żywność (Erich Busacker, Hermann Dorn, Fritz Güstin),
Schwessow (Świeszewo)
331 mieszkańców
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Rudolf Gloxin, administrator Mad. Mikley),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Rudolf Gloxin, administrator Mad. Mikley),
Stölitz (Stołąż)
210 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– przystanek kolei,
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Richard Jüdes),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski i młyn (Rudolf Gloxin),
Treptow a. Rega (Trzebiatów)
8484 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf, telefon, przystanek kolei,
S z k o ł y:
– Gimnazjum Królewskie im. Bugenhagena, liceum miejskie, szkoła podoficerska, zimowa szkoła rolna,
B a n k i:
– miejska kasa oszczędnościowa, Danziger Privat-Aktien-Bank Filiale Treptow a. R., Ländliche Spar- und Darlehnskasse e. G.m.b.H., Norddeutsche Creditanstalt, Depositenkasse Kolberg Filiale Rudolf Wolff, Hugo Wolff ,
O c h r o n a z d r o w i a:
– szpital powiatowy, sanatorium okręgowe (Seehandel Verein f. Gesundheitspflege),
L e k a r z e:
– Erst Albrecht (ordynator), Rudolf Born (lekarz sztabowy), Oskar Brandt, Hubert Ermisch (ordynator), Hugo Kaliebe (radca sanitarny, lekarz komunalny), Erwin Lauschner (ordynator), August Merklin (radca sanitarny, dyrektor sanatorium), Gerhard Schroth (klinika prywatna), Heinrich Tietzen, Hermann Vollheim (ordynator i lekarz sanatoryjny),
D e n t y s t a:
– Kurt Gleinig,
T e c h n i c y d e n t y s t y c z n i:
– Paula Berkahn, Walter Bleifuss, Hermann Fischer, Franz Wobersin,
W e t e r y n a r z:
– Ernst Lingk (dyrektor rzeźni),
B a n d a ż o w n i c y:
– G. Lohbes, K. Wollitz,
A p t e k i:
– Adler Apotheke (Kurt Dunker), Ratsapoteke (Martin Werner),
Ł a ź n i e:
– Molkerei-Genossenschaft Treptow a. R. G.m.b.H., łaźnia miejska,
P r a w n i c y:
– notariusze i adwokaci (E. Grundmann, Eberhard Schicke, Max Weyland),
– komornik sądowy (Albrecht),
P r a s a:
– Treptower Generalanzeiger und Treptower Zeitung, Treptower Neueste Nachrichten, Rega Zeitung,
O c h o t n i c z a S t r a ż P o ż a r n a
H o t e l e:
– Bahnhofshotel Kaiserhof (E. Schumann), Deutsches Haus (P. Maronde), Hohenzollern (Otto Kühnell), Pommersches Haus (Paul Röhring),
Z a j a z d y:
– Gustav Eichler, Karl Engfer, Grandrest und Logierhaus (Karl Lüdtke), Johann Radtke, Rest. und Logierhaus (Karl Siewert), Ferdinand Storm, Gastwirtschaft (Emil Tews), K. Willert,
R e s t a u r a c j e:
– Bahnhofsrestaurant (Heinrich Köpke), W. Bentert, Julius Fritz, Hermann Heintze, Gustav Hohus, Königshainrestaurant (Emil Wagner), Franz Kornstaedt, Neues Gesellschaftshaus (Albrecht Willy), Paul Renert, Frz. Riemer, Max Scheib, Albert Toews,
C e c h y r z e m i e ś l n i c z e:
– piekarski, golibrodów i fryzjerów, rzeźniczy, malarzy, pozłotników i lakierników, rymarzy i tapicerów, kowali i ślusarzy, krawców, szewców, stolarzy i tokarzy,
U s ł u g i:
– malarze pokojowi i malarze (Karl Kahl, Karl Kühmell, Konrad Lehmann, Gustav Poppe Gustav Raasch, Gustav Wilke),
– kopacze studni (Gustav Lehmann Karl Vogel),
– introligatorzy (Otto Hartung, H. Wangerin),
– dekarze (Paul Bloedorm, Franz Franze),
– tokarze (Paul Gesch, Gustav Kasten),
– farbiarze (Paul Albrecht, Thedor Albrecht, Wilhelm Blank, Otto Hackbarth, Reinhold Mensing),
– fryzjerzy (Willi Apenbenburg, F. Below, W. Bleifuss, Karl Düsow, H. Fischer, K. Gauger, H. Lehmann, P. Miethner, J. Tamthum, Erich Schulz),
– garbarze (Gustav Berkhan, L. Boll),
– szklarze (Frz. Jury, Paul Jury, Heinrich Mittag, Ed. Schmidt, Paul Schulz, Julius Wittkowski, Robert Zander),
– złotnik (Wilhelm Koeppen),
– lakiernicy (Gustav Wilke, Karl Zirbel),
– mistrzowie murarscy (Julius König, Julius Pfundheller, Max Schrebler, Oskar Wittke),
– mechanicy (Albert Fischer, Hugo Kieselbach),
– brukarze (Franz Bast, Karl Meissmer, Wilhelm Runge, Rudolf Schurig),
– fotografowie (Emil Müller, Max Schnaack),
– zegarmistrzowie (Robert Gabbe, Max Kühnell, Albert Meussling, Karl Peters, Ludwig Schramm, Wilhelm Technow),
– spedytorzy (Otto Gauger, Hermann Witt),
– mistrz ciesielski (Max Viereck),
– firmy budowlane (Gemeinnütziger Bauverein Treptow a. R. e. G.m.b.H.),
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– drukarnie (Generalanzeiger und Treptower Zeitung-Richard Marg, F. Radel),
– przedsiębiorstwo konstrukcji żelaznych (Treptower Maschinenfabrik zu Treptow a. Rega-Max Rietz),
– gazownia miejska,
– tartaki (Hermann Ohm, Wilhelm Schuhmacher, Treptower Wassermühle),
– zakład kamieniarski (Hartsteinfabrik Treptow a. R. e. G.m.b.H.-tel. 49),
– fabryki maszyn rolniczych (Albert Fischer-tel. 232, Treptower Maschinenfabrik z. Treptow a. R.-zarządca Max Rietz-tel. 20, Otto Wendorf&Co.),
– fabryka kafli (Fritz Langenfeldt),
– wyrób odzieży (Helene Eichler, Hermann Eisenstaedt, Johanna Friedrich, Johann Heintze, Geschw. Pfundheller, Johanna Weber),
– wyrób mydła (Fabrik für Schmier-, Haus- und Toilettenseifen-tel. 32),
– przędzalnia wełny (Heinrich Bleissner),
– cementownie (Harsteinfabrik Treptow a. R. e. G.m.b.H.–tel. 49, Zement-Stein-Fabrik Blendorn, Schüttler&Daumke),
– cegielnie Julius Brilles, Harsteinfabrik Treptow a. R. e. G.m.b.H.-tel. 49),
R z e m i e ś l n i c y:
– bednarze (Emil Techmer, W. Techmer, H. Zaager),
– rusznikarz (Hugo Kieselbach),
– wytwórca szczotek i pędzli (Wilhelm Rahn),
– wytwórcy nagrobków (Harsteinfabrik Treptow a. R. e. G.m.b.H.-telefon 49, Fr. Kühnell, Treptower Maschinenfabrik z. Treptow a. R.-zarządca Max Rietz-tel. 20),
– wytwórcy rękawic (G. Lobbes, K. Wollitz),
– kapelusznik (Ferdinand Laplace),
– blacharze (Ad. Blumenthal, Karl Boog, O. Grahlmann, Paul Mangelsdorf),
– wytwórca koszyków (Heinrich Fechteler),
– kotlarz (Theodor Laabs),
– kuśnierz (J. Moses),
– nożownik (Erich Priebusch),
– rymarze (Frz. Braatz, W. Braatz, A. Brummund, Karl Erick, Ferdinand Keup, Franz Pasalk, Emil Pieper, Theodor Wolff),
– ślusarze (E. Biedermann, Albert Fischer, Emil Radtke, Albert Schmidt),
– kowale (W. Borchard, P. Herman, O. Lück, Max Pipkorn, K. Radtke, E. Reinke, Fritz Reinke),
– krawcy (H. Beerhohm, O. Beerhohm, A. Berndt, W. Bulgrin, R. Gaedtke, A. Lück, W. Marquardt, Fr. Mecke, Emil Ninnemann, Heinrich Otto, Hermann Otto, Emil Reimer, F. Richter, O. Richter, Reinhold Riehn, Richard Scheibe, Hermann Schmidt, J. Schochow, F. Schuhmacher, A. Teich, Hermann Tesch, Heinrich Wardelmann),
– szewcy (Friedrich Albrecht, Hermann Albrecht, Wilhelm Drewke, Eduard Guth, Wilhelm Haebacker, Franz Hensel, Richard Kautz, Richard Köpsel, Emil Krüger, Otto Maatz, Ferdinand Meissner, Gustav Michaelis, Ludwig Michaelis, H. A. Noss, Julius Otto, Franz Pagenkopf, Karl Rottsolk, Karl Schlung, Wilhelm Schlung, Erdm. Schubbert, Hugo Steckling, K. Voigt, Otto Zühlke),
– powroźnicy (Friedrich Bahr, M. Gabor, Franz Müller),
– kołodzieje (Karl Erdmann, Albin Fick, August Haese, Johannes Korff),
– tapicerzy (A. Brummund, Karl Feck, Franz Pasalk),
– stolarze (Gustav Drews, Emil Gehrke, Wilhelm Hintz, Alb. Keske, August Kuhr, Oskar Pacholke, Robert Pasalk, Gustav Rahn, Lois Sorweide),
– garncarze (Bernhard Bordt, Emil Klug Fritz Langenfeldt, Frz. Maurer),
– sukiennik (Fritz Meschke),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– rzeźnicy (rzeźnia miejska, W. Crohn, Robert Klaehr, Johann Radtke, R. Rittel, Emil Scheunemann, Johannes Schwantes, Georg Sprengel),
– piekarnie (Paul Achtenhagen, H. Albrecht, Emil Baatz, E. Balau, H. Braemer, G. Eichler, Alfred Hartwig, Willy Hermann, Johannes Klug, W. Klug, Emil Laabs, G. Landemacher, Reinhold Riebe, Otto Schmückert, Martin Tikwinski, Hermann Volkmann),
– piwowarzy (Max Scheib, C. Utz),
– gorzelnie (H. Bergmann, Franz Bleifuss, Max Kath, Frnaz Ohm, Otto Padeitz, Emil Tews, Franz Wintermitz, Hermann Wolff),
– cukiernicy (E. Balau, Johannes Klug, Reinhold Riebe),
– wytwórnie wody mineralnej (Willy Heyse, Ernts Treichel, C. Utz),
– mleczarnie (Molkerei-Genossenschaft Treptow a. d. Rega e. G.m.b.H.),
– młyny (Fr. Bleifuss, Frz. Bordt, Treptower Wassermühle),
– skup owoców (pani König),
– młyn śrutowy (Franz Winternitz),
– wyrób musztardy (Treptower Senffabrik-zarządca Franz Winternitz),
– hodowcy drobiu (Geflügelzüchterverein)
H a n d e l:
– towary budowlane (Hermann Detert, Max Kath, Hugo Kunowsky, Franz Ohm, Emil Diran, Emil Erdmann, Julius Fritz, Karl Kahl, Hermann Ohm, Wilhelm Schuhmacher, Emil Tiegs, Max Viereck),
– piwo (Wilhelm Eggert, Willy Heyse),
– książki, sztuka i muzykalia (Generalanzeiger und Treptower Zeitung-Richard Marg, Otto Hartung, Heinrich Wingerin),
– delikatesy (H. Bergmann Ernst Haebeker, Ernst Herrlinger, Frnaz Ohm, Hermann Wolff),
– towary drogeryjne i farby (Adler Apotheke-Kurt Dunker, Max Albrecht, Herman Detert, Drogerie zu roten Kreuz-Ewald Gündel, Emil Padditz, Ratsapotheke-Martin Werner, Paul Rosenfeldt),
– towary metalowe (Otto Grahlmann, Theodor Laabs, Alvin Prütz, Hermann Roesecke, Karl Wolff),
– ocet i spirytus (Hermann Rewald),
– rowery (Hugo Kieselbach, Karl Peters, Erich Priebusch),
– wyroby filcowe (Fritz Laplace, O. Vierkant),
– ryby (Leonh. Erdmann, Franz Radloff, Hermann Radloff, Otto Radloff),
– galanteria (Generalanzeiger und Treptower Zeitung-Richard Marg, Otto Hartungs, Theodor Laabs, Alwin Prütz, Hermann Roesecke, Heinrich Wangerin, Hugo Wolff, Karol Wolff),
– nasiona (Franz Behnke, Gerhard Bruss, Otto Gaertner, Theodor Grütt, Wilhelm Köpsel, August Lemke, Friedrich Lemke, Wilhelm Lemke, Geschw. Heumann),
– zboże (Rudolf Wolff-telefon 44),
– wyposażenie domu i kuchni (Theodor Laabs),
– kawa (Hamburger Kaffeelager-Max Neumann, Kaisers Kaffeegeschäft Filiale, Oskar Wolff),
– odzież (Hans Bosselman, Hermann Eisenstadt, Hermann Max, Robert Rautenberg, Hermann Rewald, Gebr. Woelke),
– wyroby włókiennicze (Johanna Friedrich, Hugo Wolff),
– towary rolne (Greifenberger-Treptower landwirtschaftlich. Ein- und Verkaufsverein e. G.m.b.H.),
– wyrobami skórzanymi L. Boll, Josef Rund
– odzież (Julius Jonas, Carl Liebert, Simon Neumann, Hugo Wolff),
– mąka (E. Bahlau, August Kaap, Otto Kressin, Ferdinand Laabs, Gstav Radtke, Wilhelm Riebe, Wilhelm Runge, August Schmidt),
– meble (Wilhelm Hintz, Oskar Pacholke, Louis Sorweide),
– konie (August Dallmann, Otto Knick),
– trumny (Wilhelm Hintz, Oskar Pacholke, Louis Sorweide),
– obuwie (Ernst Haebecker, Wilhelm Haebecker, H. A. Noss, Wilhelm Schlung, Otto Zühlke),
– srebrne sztućce (Felich&Kirchheim),
– żywność (Max Albrecht, Albert Behling, J. G. H. Birr, Fratz. Bleifuss, Hermann Detert, Otto Froneck, Hamburger Kafeelager-Max Neumann, Wilhelm Hass, Max Kath, Bert Klatt, Gustav Krüger, Hugo Kunowsky, Emil Padditz, Otto Padditz, Carl August Quade, Gustav Radtke, Paul Rosenfeldt, Ferdinand Salzsieder, A. W. Schnaack, Paul Tesch, Emil Wendt),
– bydło (Albert Darsow, August Frick, Friedebert Frömming, Reinhold Kleinschmidt, Wilhelm Moldenhauer, Wilhelm Moll, Johannes Richter, Hermann Selerdin, Heinrich Wolter
– wyposażenie domów (Berliner Warenhaus-J. Friedländer),
– wino (Franz Bleifuss, Otto Floreich, Ernst Haebecker, Ernst Herrlinger, Bert. Klart, Bustav Krüger, Emil Padditz, Otto Padditz, Ernst Wagner, Hermann Wolff),
– wyroby wełniane (Paul Albrecht, Theodor Albrecht, Wilhelm Blanck, Hermann Einsenstaedt, Johanna Friedrich, Hermann Rewald, Hugo Wolff),
– papierosy i tytoń (Hellm. Malkewitz, sprzedaż wysyłkowa Cäsar Marlow),
– drewno (Hermann Ohm, Wilhelm Schuhmacher, Treptower Wassermühle)
– futra (J. Moses),
Triebs (Trzebusz)
555 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– przystanek kolei,
Z a j a z d:
– Richard Brehmer,
U s ł u g i:
– przedsiębiorstwo budowlane (Karl Strelow),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (A. Nemitz),
– krawcy (H. Strey, Wilke),
– kołodziej (K. Matthe),
– stolarz (F. Strunzke),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątki ziemskie (Ferdinand Brehmer, Franz Brehmer, Emil Miller, Otto Riebe, Albert Stübbs, Emil Wesenberg),
– mleczarnia (Molkerei-Genossenschaft Triebs e. G.m.b.H.),
– wiatrak (B. Tiegs),
H a n d e l:
– żywność (Joh. Brehmer),
Trieglaff (Trzygłów)
420 mieszkańców
Z a j a z d:
– Pod Białym Łabędziem (Karl Kieckhefen),
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Adolf von Thadden-administrator Hermann Meyer),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Ferdinand Bugs),
– krawiec (Albert Radu),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– ogrodnictwo (Hafemann),
– majątek ziemski (Adolf von Thadden-administrator Hermann Meyer),
– młyn (Heinrich Werensch),
H a n d e l:
– żywność i towary różne (W. Stübbs, Heimr. Lange),
– mąka (Heinrich Werensch),
Voigtshagen (Włodarka)
553 mieszkańców
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Ringofen-Ziegelei Voigtshagen),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Paul Schellin),
– krawiec (F. Keup),
– szewc (G. Völtz),
– stolarz (R. Richardt),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– piekarnia (Emil Sievert),
– majątki ziemskie (Ferdinand Brehmer, Julius&Moritz Brilles-administrator Krüger, Otto Laabs, Ferdinand Wendt),
– mleczarnia (Molkereigenossenschaft Voigtshagen e. G.m.b.H.),
– wiatrak (Johannes Wendt),
H a n d e l:
– żywność (Otto Arndt, Wilhelm Scheer),
Woedtke (Otok)
430 mieszkańców
Z a j a z d:
– Albert Hinz,
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Friedrich von Woedtke-administrator Millow),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Friedrich Ebert),
– krawiec (August Glamm),
– kołodziej (Hermann Dreier),
– stolarz (Gustav Bratz),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątek ziemski (Friedrich von Woedtke-administrator Millow),
Zamow (Samowo)
210 mieszkańców
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (Arnold Hoge),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątki ziemskie (Gustav Bellin, F. Hoppe, G. Marquardt),
– mleczarnia (Molkerei-Genssenschaft Zamow e. G.m.b.H.),
Zarben (Sarbia)
497 mieszkańców
K o m u n i k a c j a:
– poczta, telegraf,
Z a j a z d:
– M. Zimmermann,
B a n k:
– Spar- und Darlehmskasseverein Zarben e. G.m.b.H.
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– tartak (Emil Steltner),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (W. Otto),
– krawiec (E. Bräger, O. Kropp),
– kołodziej (O. Kniess),
– stolarz (A. Brandt),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– majątki ziemskie (A.Arndt, O. Butenhoff, G. Keup, O. Kropp, A. Ramm, F. Storm, J. Volkmann),
– piekarnia (Emil Steltner),
– młyn (Emil Steltner),
Zedlin (Sadlno)
581 mieszkańców
Z a j a z d y:
– Wilhelm Glander, Reinhold Kasten
U s ł u g i:
– dekarz (F. Laabs),
R z e m i e ś l n i c y:
– kowal (F. Muskowitz),
– krawcy (E. Wuskow, Emil Zubke, K. Zubke),
– szewcy (O. Frank, J. Wagner),
– stolarze (A. Kammer, A. Kersten),
P r z e t w ó r s t w o s p o ż y w c z e:
– ogrodnictwo (W. Debbeck),
– majątki ziemskie (Augst Busch, Albert Cammin, Hermann Cammin, Julius Cammin, Fritz Köpsel, Otto Krüssin, Johann Ohm, Heinrich Runge, Emil Stüber, Ferdinand Stüber, Ferdinand Volkmann, Eduard Wendt),
– wiatrak (Otto Haack),
H a n d e l:
– żywność (Wilhelm Glander, Reinhold Kasten),
– mąka (Otto Haack),
Zedlinerberg (Sadlenko)
47 mieszkańców
Z a k ł a d y p r o d u k c y j n e:
– cegielnia (Johann Schulz).
]]>
]]>
Autor: Tomasz Karpiński
Okres wojny siedmioletniej był dla Trzebiatowa nad rzeką Regą, miasta posiadającego około 400 zabudowań[1] i niespełna 3000 mieszkańców[2], równie ciężki jak dla większości miast Brandenburgii i Nowej Marchii. Miasto ponosiło nie tylko ciężary i trudy wojenne, ale stało się także bezpośrednio miejscem prowadzonych działań wojennych i walk wojsk pruskich z Rosjanami. Pod tym względem najintensywniejszy i najważniejszy z perspektywy historycznej był rok 1761 r., podczas którego pod Trzebiatowem dochodziło kilkukrotnie do walk, a miasto zajmowane było wielokrotnie przez walczące wojska.
Powodem częstych wizyt obu armii w Trzebiatowie i okolicznych miejscowości wojsk było strategiczne położenie miasta. Przez Trzebiatów wiodła jedna z najważniejszych arterii komunikacyjnych łączących arcyważną dla króla Prus Fryderyka II twierdzę na Pomorzu Zachodnim – Kołobrzegu, z równie ważną dla losów Pomorza Przedniego twierdzą w Szczecinie. Tu znajdował się również most przez rzekę Regę, istotną z perspektywy przemarszów dużych mas wojsk przeszkodę wodną.
Miasto już na początku 1761 r. odwiedzane było przez nieregularne oddziały rosyjskie. Pod koniec stycznia oddziały generała Gotlieba Tottlebena rozłożone były na Pomorzu szerokim wachlarzem, a pod Trzebiatów, Płoty i Gryfice docierały podjazdy kozaków z brygady Fiedora Krasnoszczekowa[3]. Oddziały rosyjskie stopniowo wypierane były przez koncentrowane w Kołobrzegu oddziały pruskie podpułkownika Guillaume René Courbiéra i generała Johanna Paula von Wernera[4]. Walki zakończono zawieszeniem broni zawartym w dniu 28 lutego[5].
Na początku czerwca przez miasto przemaszerowały oddziały pruskie zmierzające pod Kołobrzeg, gdzie na przedpolu twierdzy rozpoczęto budowę umocnionego obozu dla wojsk pruskich księcia Eugeniusza Wirtemberskiego. Przejściowo stacjonował tam oddział złożony z 400 żołnierzy regimentu fizylierów Hessen Kessel i 2 szwadronów dragonów[6].
Nieprzyjacielskie wojska zawitały pod Trzebiatów dopiero jesienią. Na początku września pod miasto docierały pojedyncze patrole kozaków i huzarów rosyjskich. Wkrótce też pod Trzebiatowem doszło do bardzo ważnego dla losów kampanii 1761 r. na Pomorzu Zachodnim starcia.
12 września spod Kołobrzegu wyruszyła wyprawa dowodzona przez generała von Wernera, złożona z 10 szwadronów huzarów von Wernera (brązowi huzarzy – 1000 koni), 4 szwadrony dragonów von Plettenberga (500 koni)[7], 4 szwadronów dragonów von Wirtemberga (500 koni) oraz 300-400 ludzi piechoty[8] z dwoma działami sześciofuntowymi i jedną haubicą – razem do 2300 ludzi z 3 działami[9]. Gen. von Werner miał podjąć próbę przeprowadzenia rajdu na głębokie tyły korpusu oblężniczego i przerwać jego linie komunikacyjne i zaopatrzeniowe[10]. Celem było nie tylko zaczepne wystąpienie przeciw korpusowi rosyjskiemu, ale i pozbycie się z obozu tak wielkiej ilości kawalerii, dla której potrzeba było dużych ilości paszy i słomy[11]. Regimenty miały wziąć ze sobą sztandary, ponad 10 wozów z zaopatrzeniem, porcje żołdu mającą starczyć do końca miesiąca oraz jeden wóz z amunicją[12]. Instrukcję z zadaniami sporządził osobiście książę Wirtemberski 11 września[13]. Korpus wyruszył o godz. 6 rano przez Błotnicę, przez Głąb do Trzebiatowa. Wymarszu Prusaków nie udało się jednak utrzymać w tajemnicy. Kozacy szybko powiadomili Rumiancewa, o ruchach pruskich wojsk. Generał rosyjski zareagował natychmiast wysyłając przeciw gen. von Wernerowi odwodowy oddział płka Aleksandra Bibkowa (2 bataliony grenadierów z 6 działami, 8 szwadronów dragonów, 300 huzarów i 600 kozaków)[14]. Przypuszczalnie było tam 1300 piechoty i do 2000 kawalerii. Nieświadomy zagrożenia gen. von Werner rozesłał oddziały w celach aprowizacyjnych po okolicznych miejscowościach. W Trzebiatowie pozostawił piechotę wraz z działami i po jednym szwadronie ze swojego regimentu huzarów i regimentu dragonów von Plettenberga. Dalsze oddziały rozlokował tak, że 3 szwadrony dragonów księcia Wirtemberskiego pod dowództwem majora Chrystiana Ludwika von Gramma obozowały w Kłodkowie, pół mili od Trzebiatowa, pozostałe 2 szwadrony tegoż regimentu we wsi Wlewo, 3/4 mili od Trzebiatowa, a po 2 szwadrony z regimentu dragonów von Plettenberga w Otoku i w Węgorzynie, oba w odległości pół mili od miejsca obozowania piechoty. Sam generał obozował wraz z 9 szwadronami brązowych huzarów w rejonie Górzycy i Węgorzyna.
Wojsko carskie bardzo szybko przybyło pod Trzebiatów, zaatakowało most prowadzący na miejski rynek i błyskawicznie go zdobyło. Niewielki oddział piechoty pruskiej, nie mogąc sprostać przewadze przeciwnika, wycofał się do Kłodkowa, Rosjanie natomiast zajęli przedmieście. Haubica, którą dysponowali Prusacy, zdążyła wystrzelić tylko dwa razy i razem z piechotą skierowano ją do Kłodkowa. W wyniku tych wystrzałów, Rosjanie obawiający się silniejszego oporu, wezwali na pomoc swoją piechotę, która została nieco z tyłu. Płk Bibkow szybko zreflektował się w sytuacji i puścił się w pogoń wraz z kawalerią za oddalającym się przeciwnikiem. W trakcie odwrotu pruska piechota tuż za miastem została okrążona przez dragonów rosyjskich i po krótkim oporze wzięta w całości do niewoli. Uratowano jedynie haubicę[15]. Znajdujące się wraz z piechotą dwa szwadrony kawalerii pruskiej przebiły się ze znacznymi stratami. Gen. von Werner przybył do swojej piechoty jeszcze, gdy ta znajdowała się w Trzebiatowie, w trakcie rosyjskiego ataku. Podczas pośpiesznego odwrotu raniono jego konia, a on sam został pochwycony niedaleko „Rauhen Berge”. Dwóch oficerów z regimentu księcia Wirtemberskiego i około 40 dragonów i huzarów, zostało zabitych lub wziętych do niewoli. Na pomoc rejterującej kawalerii, która dotarła do Kłodkowa, ruszyły znajdujące się tam 3 szwadrony dragonów, lecz również zostały spędzone przez liczniejszą kawalerię przeciwnika. Prusacy wiedzieli, że ich wódz został pochwycony i byli zdeterminowani by go odbić. Wkrótce na pole walki pomiędzy Trzebiatowem a Kłodkowem przybyła spóźniona piechota rosyjska, która zajęła pozycje na wzgórzu, nieopodal miasta. Rozproszona dragonia pruska połączyła się z pozostałymi szwadronami huzarów Wernera i dragonów Plettenberga pod Górzycą, i w sile 15 powróciła na plac boju. Tymczasowo całością sił dowodził major von Massow. Czerwono umundurowana piechota carska rozpoczęła ostrzał w kierunku zbliżającej się jazdy pruskiej. Pomimo rzęsistego, ale niezbyt celnego ognia z muszkietów, kawaleria pruska przegalopowała przed pozycjami rosyjskich grenadierów, skręciła w lewo w kierunku bagien niedaleko „małego świerku“ i tu zaatakowała kawalerię Rosjan. Od frontu nacierało 5 szwadronów dragonów księcia Wirtemberskiego, 1 szwadron huzarów von Wernera i 1 szwadron dragonów Plettenberga, na prawą flankę Rosjan zaś nadchodzące (zapewne z drugiej linii) 2 szwadrony dragonów Plettenberga. W otwartej walce dragoni archangielscy i tobolscy nie sprostali dragonom pruskim. Pod koniec walki na plac bitwy przybył mjr Pannewitz z 5 szwadronami brązowych huzarów i pognębił pokonaną kawalerię przeciwnika. Do niewoli wzięto podpułkownika Christiana Ludwika Kazimierza grafa Witgensteina, 5 oficerów i około 120 dragonów archangielskich. Druga setka dragonów, według relacji pruskich, miała się potopić się podczas ucieczki na bagnach i w wodach rzeki Regi. Ranny został także major i 4 oficerów tobolskiego pułku dragonów[16]. Po walce kawalerii Prusacy zajęli pozycje na wzgórzu dzielącym miasto od przeciwnika i tak doczekali rana. Następnie 13 września dotarli do Nowogardu nie ścigani przez przeciwnika. Dzień ten kosztował Prusaków (poza jeńcami) 28 zabitych i 67 rannych, w tym 4 oficerów i dwa działa[17].
Rosjanie w swych raportach szacowali straty pruskie na 12 oficerów wziętych do niewoli oraz 13 podoficerów i 335 szeregowych piechoty, 2 podoficerów i 156 szeregowych kawalerii oraz 2 działa sześciofuntowe, 20 wozów z bagażami i 260 koni[18]. Ponadto regiment dragonów księcia Wirtemberskiego utracił jedną chorągiew[19]. Bez względu na straty, potyczka pod Trzebiatowem była wielkim sukcesem Rosjan. Płk Bibkow nie tylko osłabił przeciwnika, ale przede wszystkim wyeliminował jednego z najbardziej utalentowanych generałów spośród wodzów pruskich (nie tylko na Pomorzu) – gen. von Wernera[20]. Swój sukces oddział Bibkowa, „uświetnił” grabieżą i licznymi gwałtami dokonanymi w pobliskim Trzebiatowie[21].
Potyczka z dnia 12 września miała być dopiero zapowiedzią przyszłych działań prowadzonych na tym terenie. Na początku październik do „uwięzionego” w obozie warownym pod Kołobrzegiem księcia Eugeniusza przebił się wysłany ze Śląska do Wielkopolski korpus gen. Dubisława Fryderyka von Platena. Wraz z nim przybyły na Pomorze korpusy rosyjskie gen. Gustawa Berga i kniazia Wasilija Dołgorukowa. Pozycje pruskie rozpościerały się teraz od Zieleniewa, aż po Błotnicę. a niewielkie oddziały wysłano m.in. do Trzebiatowa, aby utrzymać łączność ze Szczecinem. Rosjanie natomiast rozłożyli się dookoła pozycji pruskich, a kawalerię Berga wysłano w głąb Pomorza Zachodniego z zadaniem odcięcia Kołobrzegu od pomocy z zewnątrz.
Początkowo garnizon Trzebiatowa składał się z batalionu grenadierów von Rothenburga, później zastąpiono go przez pierwszy batalion regimentu fizylierów Brauna dowodzonego przez płk Fryderyk Wilhelm von Troschke. Dodatkowo na trasie pomiędzy Trzebiatowem a Błotnicą znajdowało się 700 dragonów z regimentu szefostwa Nikolausa Alexandra von Pomeiske[22]. 13 października do Trzebiatowa przybył szczęśliwie ocalony pod Golczewem przez huzarów Bellinga dowodzonych przez mjra Johanna von Podscharlego, transport z chorymi i rannymi żołnierzami[23]. W mieście zorganizowano tymczasowy lazaret, w którym znajdowało się około 350 żołnierzy oraz magazyn żywności[24].
18 października przez miasto przemaszerował korpus gen. von Platena, zabierając ze sobą całą kawalerię. Generał pruski przesłał jednak do księcia Eugeniusza list, w który prosił o wzmocnienie znajdującego się w Trzebiatowie garnizonu. Zdawał on sobie doskonale sprawę, ze strategicznego znaczenia tego miasta. Książę wysłał 19 października do miasta regiment piechoty wraz z gen. mjr von Knoblochem i niewielkim oddziałem kawalerii[25].
Po starciu pod Golczewem, Prusacy postanowili przetransportować chorych i rannych znajdujących się w Trzebiatowie na powrót do Kołobrzegu. Pomimo wysiłków, nie udało się skompletować odpowiedniej liczby wozów. Na dodatek przyszedł rozkaz, aby jeszcze tego samego dnia, przygotować się do nocnego wymarszu. O godzinie 8 wieczorem okazało się, że na drodze przez Błotnicę, znajdują się duże siły przeciwnika, które właśnie zmierzają do miasta[26].
21 października o godz. 8 wieczorem pod Trzebiatów, od strony Trzebusza, przybyli Rosjanie. Były to siły składające się z 2 batalionów grenadierów, nowogorodzkiego pułku muszkieterów i 6 szwadronów jazdy (m.in. z narwskiego pułku grenadierów konnych) wraz z kozakami i silną artylerią, dowodzone przez generał-kwatermistrz-lejtnanta Wiaziemskiego[27]. Od strony Gąbina przybyła zaś komenda z korpusu Berga w sile jednego batalionu grenadierów Johanna von Renenkampfa i 4 szwadronów grenadierów konnych Mikołaja Szetniewa[28]. Natomiast samś redutę pod Gąbinem zajął niewielki oddział kozaków. Siły te początkowo poprzestały na ostrzale miasta i jego blokadzie.
22 października wojskom rosyjskim udało się zdobyć pruskie pozycje pod Błotnicą i Przećminem, a tym samym odciąć Kołobrzeg od trasy do Trzebiatowa. Książę Eugeniusz znalazł się w okrążeniu. Rumiancew postanowił rozprawić się teraz z osamotnioną załogą Trzebiatowa.
Dnia 23 października pod Trzebiatów przybyły dalsze posiłki rosyjskie, mianowicie 2 bataliony trzeciego pułku grenadierów i pierwszy batalion grenadierów, 2 szwadrony dragonów pod dowództwem brygadiera Jakowa Jelczanowa i około 500 kozaków pod dowództwem Krasnoszczekowa. Artyleria tego oddziału dowodzona przez ppor. Millerowa składała się, oprócz dział batalionowych (14–16 sztuk), z 3 ciężkich jednopudowych i dwóch 12-funtowych jednorogów[29]. Korpus ten dotarł pod Trzebiatów około godz. 4 po południu. Wśród jeźdźców kawalerii znalazł się sam gen. Piotr Rumiancew, który osobiście przeprowadził rekonesans umocnień pruskich w mieście. Jak zauważył główny wódz carski, miasto było przygotowane do obrony, a brama prowadząca do miasta była zatarasowana tak, iż „była nie do przebycia”[30]. Dodatkowo pułkownik Apraksin z dwoma batalionami piechoty zajął pozycje pod Drzonowem i nad Głąbem, osłaniając tym samym operacje Rumiancewa od strony Kołobrzegu. W sumie Rosjanie zgromadzili pod Trzebiatowem prawie 7000 żołnierzy[31].
Miasto znajdowało się po drugiej stronie rzeki, w zakolu i otoczone było z trzech stron przez wody Regi, z licznymi ciekami na przedpolu. Wokół niego rozciągał się silny mur obronny z trzema mostami łączącymi wschodni brzeg z ulicami prowadzącymi niemalże do rynku. Rumiancew rozkazał ustawić na prawym brzegu rzeki 3 baterie artylerii i polecił rozpoznać możliwość zbudowania mostu pontonowego umożliwiającego przeprawę na lewy brzeg Regi. Swoją główną kwaterę zorganizował w Mirosławicach. Postanowiono ostrzelać miasto i przystąpić do szturmu.
Ogień rosyjskich baterii spowodował wielki pożar w mieście. Zniszczono stary most, a w pożodze spłonęło 20 domostw, a 10 innych budynków zostało poważnie uszkodzonych. Ponadto jak podaje J. Malotki od ostrzału zmarła jedna starsza kobieta. Silny ostrzał pozostawił miastu prócz pożaru pamiątkę w postaci sporej kolekcji kul armatnich, które do końca II wojny światowej przechowywano w Heimat Muzeum w Trzebiatowie[32].
24 października gen. von Knobloch wysłał do Rumiancewa parlamentariuszy. W mieście kończył się prowiant i amunicja, a widoku odsieczy z nikąd nie było. Żądano możliwości swobodnego przejścia, lecz gen. Rumiancew nie zgodził się na proponowane warunki i jak to mieli w zwyczaju wodzowie rosyjscy, kazał wzmóc bombardowanie miasta i polecił ustawić nową baterię złożoną z kolejnych 8 dział[33]. Już wówczas w murze miejskim znajdowała się wielka wyrwa, umożliwiająca przeprowadzenie szturmu[34].
Gen. von Knobloch nie widząc innego wyjścia, zdecydował się poddać. 25 października podpisano kapitulację. Prusacy opuszczali miasto przy dźwiękach muzyki. Artykuł 6 i 7 kapitulacji zapewnił, że jeńcy nie zostaną zesłani do Rosji, ani za Wisłę, lecz oficerom nie pozwolono odejść na słowo honoru. Zgodnie z artykułem 15 wszystkie bagaże korpusu Knoblocha odesłano do Kołobrzegu[35]. Do niewoli poszedł cały garnizon Trzebiatowa, a mianowicie: 2 bataliony regimentu von Knoblocha (drugi batalion miał liczyć 300 osób[36]), 1 batalion von Brauna, 2 szwadrony z regimentów dragonów von Pomeiske i jeden huzarów szefostwa Małachowskiego[37]. W sumie: 1 generał, 7 oficerów sztabowych, w tym szef sztabu generała Knoblocha lejtnant Fryderyk von Stauben, pułkownicy von Pomeiske, von Koch i von Troschke, 52 oficerów, 1602 ludzi (szeregowych i muzykantów), 32 artylerzystów, 201 kawalerzystów, 138 podoficerów, z czego 52 chorych, nadto 366 chorych szeregowców. Zdobyto 258 koni[38], 4 działa sześciofuntowe, 2 trzyfuntowe, 2 haubice i 15 sztandarów i chorągwi[39].
Feldmarszałek carski Aleksander Buturlin, po otrzymaniu wiadomości o zdobyciu Trzebiatowa, nakazał pozostawić tam silny oddział[40]. 28 października Rumiancew odesłał brygadiera Krasnoszczekowa z wybranymi przez niego 500 najlepszymi kozakami do korpusu Berga[41]. Celem wojsk carskich było teraz utrzymanie linii rzeki Regi i niedopuszczenie do przerwania blokady Kołobrzegu. Siły do tego przeznaczone sięgały 12 000 żołnierzy. Chciano wziąć obóz pruski wraz z załogą twierdzy przez wygłodzenie jej obrońców[42]. Już na początku listopada Rosjanie rozpoczęli pustoszenie okolicznych wsi i dóbr ziemskich z wszelkich zapasów. Wszelkie bydło i konie miano odtransportować do Polski[43].
W Trzebiatowie zgodnie z wolą naczelnego dowódcy rosyjskiego pozostawiono silną załogę. Garnizon składał się z oddziałów Jakolewa (keksholmski i riażański pułk piechoty, dwa bataliony grenadierów) i Aleksandra Apoczinina (ryski pułk grenadierów konnych).
Miasto przejściowo wyzwolono 15 listopada, gdy pod Trzebiatów przybyły wycofujące się spod Kołobrzegu oddziały pruskie księcia Eugeniusza, które po brawurowej akcji przebiły się przez pierścień okrążenia pod Mrzeżynem. Rosjanie po krótkim ostrzale, wycofali się z miasta przed silniejszym przeciwnikiem i obserwowali jego ruchy po lewej stronie Regi[44]. Prusacy rozbili obóz frontem w kierunku Kołobrzegu i następnego dnia wysłali w kierunku Gryfic awangardę. W Trzebiatowie pozostała piechota i bagaże, którą z kolei z dział ostrzelały oddziały rosyjskie. W Gryficach nastąpiło połączenie korpusów księcia Eugeniusza i generała von Platena i ich wspólny marsz na południe prowincji. Miasto znalazło się ponownie w rękach rosyjskich[45].
9 grudnia pod zajęty przez Rosjan Trzebiatów przybyły oddziały pruskie. Batalion: grenadierów von Schwerina i ochotnicy mjr von Kalckensteina zajęły wzgórze nieopodal miasta i rozwinęli się w linie. Pod osłoną piechoty na stanowiska ogniowe przybyła także artyleria, która rozpoczęła kanonadę w kierunku nieprzyjaciela. Pod osłoną ostrzału rozwinęły się pozostałe bataliony awangardy. Rosjanie opuścili miasto nie podejmując walki. Trzebiatów uczyniono teraz kwaterą główną księcia Eugeniusza. W zabudowaniach miasta umieszczono na noc 8 batalionów piechoty i regiment huzarów von Wernera. Pozostałe oddziały obozowały wokół miasta w pobliskich wsiach i pod namiotami[46]. 10 grudnia, o 10 wieczorem, do Trzebiatowa przybył transport złożony z 1000 podwodów, eskortowany przez majora Grzegorza Ludwika von Rohra. Wozy zapełnione były zapasami lekarstw, żywności i amunicji wiezionymi dla obrońców Kołobrzegu[47].
11 grudnia licząca niespełna 12 000 żołnierzy armia pruska ruszyła na odsiecz twierdzy kołobrzeskiej[48]. W dniu następnym, doszło do nierozstrzygniętej walki o Zielone Wzgórze nieopodal wsi Błotnicy, która przekreśliła ostatecznie wszelkie nadzieje pruskie. Prusacy zdołali opanować szaniec znajdujący się na wzniesieniu, ale pod wpływem olbrzymiej przewagi przeciwnika musieli ustąpić. Książę Eugeniusz musiał wycofać się z całego Pomorza Zachodniego, pozostawiając kraj na łaskę wojsk rosyjskich. 13 grudnia przez miasto po raz ostatni przemaszerowali pruscy żołnierze[49].
W połowie grudnia, wraz z kapitulacją Kołobrzegu, armia rosyjska po raz pierwszy w trwającej już 6 lat wojnie zajęła kwatery zimowe na Pomorzu Zachodnim. Trzebiatów i okolice zajęły rosyjskie pułki piechoty: uglicki i czernigorodzki z brygady gen. mjra von Treidena[50].
W czasie czterech lat wojny (1758-1761) szkody wywołane przez pożary kosztowały Trzebiatów 3036 talarów i 10 groszy[51]. Zniszczono ponadto wiele budynków i domostw. Największe zniszczenia zaobserwowano w rejonach najintensywniejszych walk, tj. właśnie w domenie Trzebiatów-Żukowo-Rzędzice oraz w okolicach Kołobrzegu[52]. Innym odczuwalnym efektem działań wojennych w 1761 roku na Pomorzu Zachodnim była klęska nieurodzaju, która miała miejsce w 1762 r.[53]
Przypisy:
[1] H. Ebel, Beiträge zur Geschichte der Stadt Treptow a. d. Rega : unter besonderer Berücksichtigung der Strassennamen, Stettin 1927, s. 9, w 1716 miasto liczyło 355 domów, a w 1782 r. już 494 domy, brak jest danych dla lat 1756-1763.
[2] G. Kratz, Die Städte der Provinz Pommern: Abriß ihrer Geschichte, zumeist nach Urkunden. Berlin 1865, s. 517.
[3] Д. Масловский, Русская арміа въ семилђтнюю войну. Москва 1891, t. 3, s. 417.
[4] Geschichte des siebenjährigen Krieges in einer Reihe von Vorlesungen, Prussia Armee Grosser Generalstab. Berlin 1837, t. 5, cz. 2, s. 504 i nn; E. Kessel, Das Ende des Siebenjährigen Krieges 1760-1763, Hrgb. von T. Linder. Padeborn – München – Wien – Zürich 2007, t. 1, s. 82-85.
[5] Zawieszenie bronimiało obowiązywać do 12 maja, a później 27 maja, linią demarkacyjną miała być rzeka Wieprz, E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 84-85, Geschichte …, dz. cyt., s. 505-506; tekst zawieszenia broni jako załącznik nr 31 w: Д. Масловский, Русская …, dz. cyt., suplement, s. 73-74.
[6] G. F. Tempelhoff, Geschichte des siebenjahrige Krieges in Deutschland. Berlin 1794, t. 5, s. 8-9.
[7] W obozie pozostało 250 dragonów i 150 huzarów pod dow. majora Ebersteina, K. M. Sulicki, Der Siebenjährige Kriege in Pommern und in den benachbaten Marken. Studie des Detaschments- und kleinen Krieges. Berlin 1867, s. 445.
[8] Tamże, s. 438, Sulicki podaje, że był to bat. gren. Beneckendorf; jak wynika ze raportu rosyjskiego sporządzonego po bitwie, był to raczej oddział „ochotników” wybranych z różnych jednostek, głównie grenadierskich, siły za: Tagenbuch des Generalmaj(or)George Reinhold von Thadden, vom Jan(uar) 1761. bis zum Jan(uar) 1762. W: Sammlung ungedruckter Nachrichten, so Geschichte der Feldzüge der Preussen von 1740 bis 1779 erläutern, Hrsg. von Gottlob Naumann, Dresden 1783, t. 3, s. 75.
[9] K. M. Sulicki, Der Siebenjährige …, dz. cyt., s. 438.
[10] Instruction für Herrn Generalleutnant von Werner tekst przedrukowano w: Journal vom Feldzuge, unter des Generallieutenants, Friedrich Eugen, Herzogs zu Würtemberg Durchl. im J(ahre) 1761. W: Sammlung …, dz. cyt., s. 198-203 oraz J. G. Tielcke, Beyträge zur Kriegskunst und Geschichte des Kriegs von 1756 bis 1763. Freyberg 1784, t. 5, s. 76-78, a nie jak to błędnie podaje Z. Szultka „transport dostawczy” por. tenże, Wydarzenia polityczne – Pomorze Zachodnie w czasie wojny siedmioletniej. W: Historia Pomorza, tom III, część 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648-1815, pod red. G. Labudy. Poznań 2003, s. 757.
[11] E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 328.
[12] Instruction …, dz. cyt., s. 199.
[13] Tamże, s. 200-203.
[14] K. M. Sulicki, Der Siebenjährige …, dz. cyt., s. 448.
[15] Tagenbuch …, dz. cyt., s. 77.
[16] J. G. Tielcke podaje straty tylko 100 dragonów archangielskich, J. G. Tielcke, Beyträge …, dz. cyt., s. 81, E. Kessel wzmiankuje jakoby do niewoli dostało się około 50 kozaków i huzarów, por.: E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 338 oraz H. Held, Geschichte der drei Belagerungen Colbergs im siebenjährigen Kriege. Berlin 1847, s. 224.
[17] E. Kessel, Das Ende des Siebenjährigen Krieges 1760-1763, op. cit., s. 339; G. F. Tempelhoff, Geschichte …, dz. cyt., s. 313-315, Korobkov za Masłowskim zawyża straty do 600 ubitych, 530 jeńców i 2 działa, 200 koni i 20 furmanek, lecz liczby te są sprzeczne z danymi pruskimi, Н. Коробков, Семилетняя война (действия России в 1756−1762 гг.). Москва 1940, s. 311.
[18] 1761 г. сентября 5. – Реляция П. А. Румянцева императрице Елизавете о победе полковника А. И. Бибкова над отриядом генерала Вернера у Трептова и взятии его в плен. W: Румянцев П. А. Документы, pod ред. П. К. Фортунатов. Москва 1953, t. 1, s. 454.
[19] Journal …, dz. cyt., s. 205.
[20] Werner powrócił do Prus z Petersburga wraz 1000 dukatami podarowanymi mu przez cara Piotra I pół roku później, zob. H. Held, Geschichte …, dz. cyt., s. 186.
[21] Tamże, s. 226.
[22] Journal…, dz. cyt., s. 230-231.
[23] Transport zaatakowany został przez kozaków i huzarów, jego dowódca kapitan Schönholz uformował tabor, w którym bronił się, aż do przybycia huzarów, o potyczce pod Golczewem szerzej: E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 359; G. F. Tempelhoff, Geschichte …, dz. cyt., s. 356.
[24] G. F. Tempelhoff, Geschichte …, dz. cyt., s. 359.
[25] E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 363
[26] Journal…, dz. cyt., s. 243, E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 364.
[27] Д. Масловский, Русская …, dz. cyt., s. 517 N. G. Raspe, Plan der Stadt Treptow in Pom(m)ern, nebst der Russischen Belagerung derselben, im Mon(at) Oct(ober)1761, miedzioryt, Nürnberg XVIII, na tymże planie, pochodzącym z drugiej połowy XVIII wieku (około 1770 r.) i udostępniony został autorowi przez antykwariat Wu-eL ze Szczecina, za co serdecznie dziękuję w tym miejscu, przedstawiono ogółem 8 batalionów piechoty i 16 szwadronów jazdy.
[28] K. M. Sulicki, Der Siebenjährigen …, dz. cyt., s. 514.
[29] Реляция П. А. Румянцева императрице Елизавете о переправе через р. Регуł бомбардировке города Трептова и капитуляции его. W: Семилетная война. Матерялы о действиях русской армии и флота в 1756−1762 гг., ped. Н. М. Коробков. Москва 1948, dok. nr 354 z 15 (26) października 1761 r., s. 781-783.
[30] Tamże, s. 782.
[31] H. Klaje, Die dritte Belagerung Kolbergs durch die Russen im siebenjährigen Kriege, 1761. „Heimatklänge. Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz Treptow (Rega)“, Treptow 1932, nr 10, s. 38.
[32] J. Malotki, Treptow im siebenjährigen Kriege. „Heimatklänge. Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz Treptow (Rega)“, Treptow 1942, nr 3, s. 1.
[33] K. W. Schöning, Der Siebenjährige Krieg. Unter Allerhöchfter Königlicher Bewilligung nach der Original-Correspondenz Friedrich dess Grossen mit dem Prinz Heinrich und Seinen Generalen aus den Staats-Archiven. Potsdam 1852, t. 3, s. 197.
[34] R. Simeon Ben-Jochai, Die Historie des Kriegs zwischen den Preussen und ihren Bundsgenossen, und den Oesterreichern und ihren Bundsgenossen, welches beschreibt den Krieg von dem Monath Thebei des 5521 bis zu dem Monath Thebei des 5522, nach Rechnung der Christen im 1761 Jahr. 1762, s. 227.
[35] Tamże, s. 198, Die Eroberung Treptows im Siebenjährigen Kriege. Aus “Der Baron von Steuben” von Rudol Titelbach, Ernst Angel-Verlag, Berlin. „Heimatklänge. Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz Treptow (Rega)“, Treptow 1926, nr 12, s. 47.
[36] K. M. Sulicki, Der Siebenjährigen …, dz. cyt., s. 493.
[37] Tamże, s. 511, M. K. Sulicki podaje 3 szw. Plettenberga, choć wiemy, że trochę jazdy pozostało przy księciu Eugeniuszu w obozie pod Kołobrzegiem, E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., przypis 135, s. 363, podaje stan regimentu Pomeiske na 10 oficerów, 15 podoficerów i 130 szeregowych. Huzarów Małachowskiego było około 100.
[38] Raporty rosyjskie podają rozbieżne dane, wahające się w szeregowych od 1840 do 1639. Ta pierwsza liczba, naszym zdaniem, odnosi się do wszystkich szeregowych, a więc i rannych, których pozostawiono na miejscu (stąd mniejsza ich liczba w późniejszym raporcie do Buturlina) Н. Коробков, Семилетняя …, dz. cyt., s. 313. Szczegółowe wyliczenie: 1761 г. октябрь – Из „Журнала воиенных действии фельдмаршала A. Б. Бутурлина за 1761 год” о действии П. A. Румянцева под Кольбергом [w:] Румянцев…, dz. cyt., s. 514, J. G. Tielcke, Beyträge …, dz. cyt., s. 157, że 258 kawalerzystów, a nie koni, ; E. Kessel podaje inne dane, mianowicie: 65 oficerów, 1445 ludzi, 378 chorych i rannych, 13 felczerów, 6 dział i 1 haubicę, por.: tenże, Das Ende …, dz. cyt., s. 366.
[39] J. G. Tielcke, Beyträge …, dz. cyt., s. 157, za: L. Malinowsky, R. Bonin, Geschichte der brandenburgisch-preussischen Artillerie, Berlin 1840, t. 1, s. 308.
[40] 1761 г. октября 17. – Ордер A. Б. Бутурлина П. А. Румянцеву o снятии осады Кольберга, переходе корпуса на зимние квартиры и оставлении части войск для действия на сообщения противника [w:] Румянцев …, dz. cyt., s. 535-539.
[41] J. G. Tielcke, Beyträge …, dz. cyt., s. 170.
[42] E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 332-333.
[43] Journal…, dz. cyt., s. 257.
[44] Д. Масловский, Записки по исторіи военнаго искусства въ Россіи. Санкт Петербуръ 1894, t. 2, s. 27.
[45] K. Jany, Geschichte der Königlisch Preussischen Armee bis zum Jahre 1807. Berlin 1929, t. 2, s. 611, E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 374.
[46] J. G. Tielcke, Beyträge …, dz. cyt., s. 193.
[47] G. F. Tempelhoff, Geschichte …, dz. cyt., s. 373; E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 383.
[48] E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., przypis 189, s. 382.
[49] E. Kessel, Das Ende …, dz. cyt., s. 384-385, G. F. Tempelhoff, Geschichte …, dz. cyt., s. 375-376, 1761 г. декаря 8. – Реляция П. А. Румянцева императрице Елизавете o взятии крепости Кольберг [w:] Румянцев …, dz. cyt., s. 591-593.
[50] Д. Масловский, Русская .., dz. cyt., t. 3, suplement, s. 142-143, dokument nr. LXV.
[51] J. Malotki, Treptow .., dz. cyt., s. 1.
[52] Z. Szultke, Dynamika rozwoju i struktura społeczno-zawodowa ludności Pomorza Pruskiego w XVIII i początku XIX wieku. W: Historia …, dz. cyt., s. 489-490.
[53] Z. Szultke, Dynamika …, dz. cyt., s. 488.
]]>
]]>
]]>
]]>
]]>
]]>
]]>