Dziękujemy wszystkim za przybycie.

Stowarzyszenie Historyczne Pamięć i Tożsamość, zgodnie z celami jakie przyświecały jego powstaniu, będzie w przyszłości kontynuowało organizowanie lokalnych spotkań z historią, dotyczących zabytków Powiatu Gryfickiego i Kołobrzeskiego.

Poniżej fotorelacja ze spotkania:

fot. Marta Łakomy-Zinowik

KIEROWNICY I DYREKTORZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ W BROJCACH:

- we wrześniu 1945 r. zgodnie z decyzją wójta Brojc p. Józefa Łuczaka otwarto szkołę,
- zajęcia prowadziły dwie nauczycielki siostry: p. Elżbieta Stankiewicz,
- niestety nikt nie pamięta imienia i nazwiska drugiej pani,
- nie pełniły funkcji kierowniczej.

KIEROWNICY:
- Kalwaj Jan 1946-1959
- Kalina (Wilczura) Zofia 1959-1970
- Ignaszewska Lidia 1970-1973

DYREKTORZY:

- Kubiak Wiktor 1973-1979
- Jańczak Stanisław 1979-1980
- Ignaszewska Lidia 1980-1982
- Kubiak Wiktor 1982-1984
- Błaszczuk Irena 1984-1988
- Gomółka Ryszard 1988-1993
- Błaszczuk Irena 1993-1996
- Zabrocki Michał 1996-1998
- Radoń Zbigniew 1998-2003
- Zabrocki Michał 2003-2005
- Perzanowska Janina 2005-

ALFABETYCZNY WYKAZ NAUCZYCIELI PRACUJĄCYCH W SZKOLE PODSTAWOWEJ W BROJCACH W LATACH 1945-2013:

1. Abramowicz Mieczysław
2. Adomat Halina
3. Adomat Krzysztof
4. Bałazy Jadwiga
5. Bielecka Czesława
6. Błaszczuk Irena
7. Bogdanowska Anna
8. Ks. Budyń Zbigniew
9. Czerwiec Hanna
10. Denikiewicz Danuta
11. Dwulit Teresa
12. Dwulit Władysław
13. Gałczyńska Małgorzata
14. Gałczyński Andrzej
15. Gil Kazimiera
16. Gołach- Rucińska Anna
17. Gomółka Bożena
18. Gomółka Ryszard
19. Goszczyńska Halina
20. Grabowska Joanna
21. Guc Teofila
22. Filipowska Zofia
23. Fudała Agnieszka
24. Fudała Cecylia
25. Ignaszewska Lidia
26. Iwanicka Bożena
27. Janecka Halina
28. Janecki Bartosz
29. Jańczak Stanisław
30. Jedlińska Zofia
31. Jeświł Joanna
32. Kalwaj Jan
33. Kisiel-Sadowska Barbara
34. Klim Dorota
35. Kocówna Alicja
36. Kossowska Dorota
37. Kościołowska Daniela
38. Kozłowska Małgorzata
39. Kubiak Zofia
40. Kubiak Wiktor
41. Kucewicz Grzegorz
42. Kucharzewska Małgorzata
43. Kulesza Magdalena
44. Kuzia Izabela
45. Kuźmińska Genowefa
46. Ks. Labuda Antoni
47. Lenkiewicz Piotr
48. Lis Helena
49. Łakomy Piotr
50. Łozińska Małgorzata
51. Łoziński Emil
52. Majcher Franciszka
53. Marek Bożena
54. Mazur Krystyna
55. Migielicz Zofia
56. Miszel Beata
57. Miszel Jarosław
58. Mrozek Jerzy
59. Nejmasz Marek
60. Niedźwiecka Grażyna
61. S. Nowak Elżbieta
62. Olejnik Małgorzata
63. Olizarczyk Renata
64. Oraczyk Anna
65. Ks. Ostapowicz Adam
66. Ks. Pelec Sławomir
67. Perzanowska Janina
68. Perzanowski Leszek
69. Pietrucha Danuta
70. Pinkas Franciszek
71. Płaskowicka Anna
72. Ks. Początek Zdzisław
73. Pruchnicka Iwona
74. Prus Iwona
75. Ragus Damian
76. Radoń Agnieszka
77. Radoń Zbigniew
78. Rosochacka Bożena
79. Ross Irena
80. Rypińska Agnieszka
81. Sankiewicz Grażyna
82. Sidorowicz Marzena
83. Smółek Anna
84. Stankiewicz Elżbieta
85. Stasiak Beata
86. Suda Maria
87. Szymańska Marta
88. Szymański Ryszard
89. Świetlińska Wioleta
90. Tęcza Ryszard
91. Ks. Urban Radosław
92. Walkowska Lucyna
93. Waszczuk Mirosław
94. Ks. Wieczorek Seweryn
95. Wietrzykowska Urszula
96. Wilczura Zofia
97. Wiśniewska Anastazja
98. Wiśniewska Bogusława
99. Wiśniewska Feliksa
100. Wiśniewska Stanisława
101. Wojciechowicz Wanda
102. Wośko- Kawka Justyna
103. Woźniewicz Monika
104. Wróblewska Irena
105. Wróbel Krystyna
106. Wyczkowska Marzena
107. Zabrocka Alina
108. Zabrocki Michał
109. Zaborowska Krystyna
110. Zaborowski Stanisław
111. Zadrożna- Kuczkowska Kamila
112. Zalewska Aneta
113. Zarzycka Joanna
114. Zielińska Barbara
115. Zinowik Michał

Od 1984 roku w brojeckim parku stoi głaz z przymocowaną miedzianą tablicą. Napis na tablicy głosi  „WYZWOLICIELOM ZIEMI BROJECKIEJ 1945 R. SPOŁ.(ECZNOŚĆ) GMINY 1984 R.”. Mijany bezrefleksyjnie może się wydawać po prostu symbolem  walk o Brojce i okolice, jakie rozegrały się w marcu  1945 roku. Wówczas to niemiecki najeźdźca został pokonany, a „Ziemia Brojcecka” „wyzwolona” przez bohaterską Armię Polską i Armię Czerwoną.  Aby wyjaśnić ideę przyświecającą inicjatorom ustawienia Brojeckiego pomnika należy choć pobieżnie zaznajomić się z historią tych ziem od średniowiecza po lata 40-ste XX wieku.

fot. Jacek Kuczkowski

Pomorze swą nazwę wzięło od Słowiańskiego plemienia Pomorzan, które we wczesnym średniowieczu  utworzyło silne ośrodki grodowe m.in. w Szczecinie, Kołobrzegu, Wolinie, Białogardzie i Nakle. W wyniku ekspansji niemieckiej, do XIII wieku plemiona na zachód od Odry dostały się pod panowanie Cesarza Niemieckiego. Atakowani przez Niemców z zachodu, Polaków z południa i wschodu oraz Duńczyków z północy Pomorzanie powołali do życia Księstwo Pomorskie, które przez wiele lat odpierało najazdy. Jednakże w XII wieku Pomorze, rządzone wówczas przez ród Gryfitów, powoli uzależniało się od swoich sąsiadów, stając się kolejno lennikami Polski, a później Cesarstwa Niemieckiego i Danii.  Od pierwszej połowy XIII wieku Pomorze zaczęło się usamodzielniać, by do połowy XVII wieku istnieć jako w miarę samodzielne  Księstwo Pomorskie.  Kolejni książęta z dynastii Gryfitów zręcznie lawirowali pomiędzy Polską, krajami niemieckimi oraz skandynawskimi. Rozwój Pomorza został jednak przerwany przez wojnę trzydziestoletnią zakończoną, po bezpotomnej śmierci ostatniego Gryfity (Bogusław XIV), podziałem Księstwa Pomorskiego pomiędzy Szwecję i Brandenburgię. W XVIII wieku zjednoczone ziemie pomorskie zostały w całości  włączone do Państwa Pruskiego (1720 r.). Z wcieleniem Pomorza do Prus wiąże się germanizacja i kontynuacja trwającego od średniowiecza procesu osadniczego z krajów niemieckich. Skutkowało to zniemczeniem tych ziem pod względem językowym i kulturowym. Co ciekawe już w 1534 roku na sejmie w Trzebiatowie Pomorze oficjalnie przyjęło protestantyzm jako religię panującą.  Okres niemieckości tych ziem trwa do początku 1945 roku, kiedy to Armia Czerwona oraz 1 Armia Wojska Polskiego prąc w kierunku Berlina zdobyły w marcu Gryfice, a w kwietniu Szczecin.  Wiązało się to z ogromnymi przesiedleniami ludności niemieckiej, a także represjami wobec rdzennej ludności pomorskiej (Kaszubi i Słowińcy są bowiem potomkami słowiańskich Pomorzan). Wówczas na te tereny zaczęli przybywać pierwsi polscy osadnicy.

Kalendarium:

VII – XII w – niezależne, pogańskie plemiona pomorskie (okresowo zależne od Cesarstwa Niemieckiego, Polski i Danii) (zobacz: http://ziemiagryfa.org.pl/?p=27)

XII – XVII w –Księstwo Pomorskie Gryfitów

1648 – 1720 – podział Pomorza między Brandenburgię i Szwecję

1720 – 1945 – Pomorze włączone do Prus, a później Niemiec

1945 – podbój Pomorza przez Armię Czerwoną i Polską

1945 do dziś  – Pomorze Zachodnie w granicach PRL, a później III Rzeczpospolitej Polskiej

Znając ogólny zarys historii Pomorza należy zadać zasadnicze pytanie: „Kto, kogo i od czego wyzwalał w 1945 roku?” Wiąże się z tym zagadnienie „polskości Brojc, Gryfic, Szczecina itd.”, które jest także częstym motywem pojawiającym się na powojennych pomnikach. Jak widać w umieszczonym powyżej krótkim kalendarium, Pomorze było tylko przejściowo uzależnione od Państwa Piastów (Polonia), głównie za panowania Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Nigdy na trwałe nie weszło ono w skład państwa Polskiego, aż do 1945 roku.  Można co prawda zakładać, że kulturowo bliżej było Księstwu Pomorskiemu pod panowaniem Gryfitów do Polski, niż do niemieckiej Brandenburgii, lecz i w nim z czasem postępowała powolna germanizacja z uwagi na bliskie kontakty gospodarcze z krajami znajdującymi się na zachód od Odry.

Co do kwestii „aktu wyzwalania” Ziemi Brojeckiej,  to musimy sobie zdać sprawę z tego, że na Pomorzu nie było czego, ani kogo wyzwalać, chyba, że mówimy o polskich pracownikach przymusowych, którzy mogli pracować u niemieckich właścicieli ziemskich. Na tych ziemiach od kilku stuleci mieszkali Niemcy oraz potomkowie słowiańskich Pomorzan, a ich gospodarstwa, wsie i miasta padły ofiarą zdobyczy wojennej Armii Polskiej i Armii Czerwonej. Gdy ofensywa Wojska Radzieckiego dotarła na granicę Pomorza Zachodniego, wkraczała na tereny niemieckie, a nie polskie pod okupacją niemiecką, jak miało to miejsce m.in.  w Wielkopolsce. Jak powinien zatem brzmieć napis na pomniku w brojeckim parku, odzwierciedlający prawdę historyczną? Być może: „ZDOBYWCOM ZIEMI BROJCEKIEJ, KTÓRZY WŁĄCZYLI JĄ DO PAŃSTWA POLSKIEGO. WDZIĘCZNI OBYWATELE GMINY BROJCE”.  

Skąd zatem mit o wyzwalaniu tzw. „Ziem Odzyskanych”, w skład któruch wchodził Śląsk, Mazury oraz Pomorze Zachodnie? Był to propagandowy zabieg, który miał niejako wmówić Polakom, iż wraz ze zdobyciem tych ziem przyłączają do Polski tereny, które od wieków są rdzennie polskie. W rzeczywistości zabieg ten miał usprawiedliwić przesunięcie granicy na wschodzie na linię rzeki Bug, co wiązało się z utratą przez Polskę ogromnych terytoriów wchodzących dziś w skład Rosji, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Stąd pojawiło się w oficjalnej propagandzie PRL wmawiane przez dziesięciolecia kłamstwo o wyzwalaniu Pomorza spod okupacji Niemieckiej.

Plakat propagandowy wskazujący na powiązanie pomiędzy walką żołnierzy Wojska Polskiego, a zdobywaniem Pomorza przez Bolesława Krzywoustego (1945).

Dziś to my tworzymy historię Pomorza Zachodniego, lecz nie możemy zapominać o skomplikowanej historii jaka wiąże się z budowaniem tożsamości tych ziem. Krzyżują się tu losy m.in.  germańskich Gotów, Pomorzan (zobacz: http://ziemiagryfa.org.pl/?p=52), ich współczesnych potomków Kaszubów, Niemców, Polaków oraz Ukraińców przesiedlonych tu w 1947 roku z Bieszczad. Nie każda wędrówka była dobrowolna. Niektórym przyszło opuścić swoje domostwa by zajęli je inni. Dla pozostałych był to ostatni przystanek, kończący podróż wyznaczoną przez wojenną zawieruchę. Musimy o tym pamiętać, aby kolejne pokolenia nie doświadczyły tragedii wojny i cierpienia, jaka stała się udziałem mieszkańców Pomorza z różnych epok.

1. Wstęp

Jeszcze do niedawna zainteresowanie badaczy pomorskiej sztuki i kultury skupiało się na obiektach monumentalnych – zabytkach sakralnych czy założeniach pałacowych i dworskich oraz ich wyposażeniu. Dopiero w ostatnich latach uwaga naukowców zwróciła się również w stronę budowli, które w powszechnym mniemaniu za zabytek nie uchodzą – dawnych zabudowań wsi i folwarków, budynków gospodarczych itp[3]. I które często ze względu na „niską wartość artystyczno-historyczną” nie są uznawane za obiekty godne zainteresowania. Stanowią one jednak kapitalne pomniki dawnego życia rodzinnego i społecznego, bez poznania których wiedza o przeszłości naszego regionu będzie zdecydowanie zbyt szczupła. W grupie tej umieścić można także dawne cmentarze – miejsca o niezwykłej roli w krajobrazie kulturowym. Chociaż rola ta jest w dużej części mocno ograniczona przez daleko posunięte procesy urbanizacyjne, a co za tym idzie usunięciem cmentarzy poza centrum życia społecznego.

Za cel niniejszego tekstu obraliśmy sobie zaprezentowanie wszystkich dawnych (a więc sprzed oraz z czasów II wojny światowej) cmentarzy i obiektów upamiętniających zmarłych zachowanych na terenie gminy Brojce w jej obecnych granicach. Autorzy zdają sobie sprawę ze sztuczności wydzielenia takiego zakresu terytorialnego pracy[4]. Gmina Brojce zajmuje obszar 118 km². Położona jest we wschodniej części powiatu gryfickiego, w województwie zachodniopomorskim. Na jej obszarze znajduje się 18 wsi, cztery kolonie oraz jeden przysiółek. Gminę zamieszkuje około 3800 osób[5]. Nasze badania zostały podzielone na dwa etapy. Pierwszy z nich obejmował kwerendę przeprowadzoną w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie. Na drugi zaś złożyły się wizje lokalne znanych obiektów w celu ich dokumentacji fotograficznej oraz weryfikacji danych zawartych w kartach konserwatorskich poszczególnych nekropoli.

Wśród czynników negatywnie wpływających na krajobraz kulturowy gminy w przypadku wszystkich znanych, dawnych obiektów funeralnych podkreślono ich postępującą degradację[6]. Brak bieżącej opieki doprowadził nieużywane obecnie cmentarze do niekontrolowanego rozrostu zieleni. W większości przypadków nagrobki uległy celowej dewastacji, a metalowe elementy zostały rozkradzione. Stąd też wyniknął pomysł na napisanie niniejszego tekstu i zachowania o nich jak największej liczby informacji, a także zwrócenie uwagi na ciągle nie rozwiązany problem ich konserwacji.

2. Akty prawne dotyczące zakładania i utrzymania cmentarzy

            Z początkiem chrystianizacji Pomorza we wczesnym średniowieczu, tereny te znalazły się w kręgu oddziaływania kultury łacińskiej. W okresie umacniania się nowej religii, ludność zaczęła przyswajać sobie wykształcone na Zachodzie wierzenia, zwyczaje religijne, a tym samym obowiązek grzebania zmarłych w poświęconej ziemi – w kościołach i na cmentarzach przykościelnych[7]. Sobór rzymski z 1059 roku nakazywał wydzielanie wokół nowo budowanych kościołów przestrzeni szerokości 60 kroków, wokół zaś kaplic szerokości 30 kroków. Teren ten miał być przeznaczany na potrzeby grzebania zmarłych[8]. Elitę władzy oraz dostojników kościelnych chowano pod posadzkami świątyń i w kryptach. Natomiast pospólstwo na cmentarzu przykościelnym[9]. W ten sposób, na przestrzeni dziesięcioleci, chowano na niewielkim obszarze tysiące osób. Poza miastami grzebano wyłącznie zmarłych, którzy według przepisów kanonicznych nie posiadali prawa pochówku w „poświęconej ziemi”[10]. Cmentarze przykościelne były przestrzenią sacrum. Dlatego też kolejne synody oraz biskupi wydawali przepisy chroniące te nekropolie. W Polsce synod prowincjonalny sieradzki w 1233 roku nakładał ekskomunikę na każdego, który dopuścił się profanacji świętej ziemi, synod gnieźnieński z 1512 roku nakazywał otoczenie cmentarza murem, drewnianym parkanem lub rowem, synod włodawski z 1586 roku zabraniał wypasu trzody chlewnej i bydła, postanowienia synodu warmińskiego z 1610 roku zabraniały suszenia pościeli, wystawiania i mycia naczyń, a także suszenia zboża, natomiast synod kijowski z 1762 roku zakazywał organizowania targów[11].

W okresie nowożytnym, w czasie rozrastania się miast i wsi, cmentarze te okazywały się za ciasne. Ze względu na bardzo dużą liczbę pochowanych były uciążliwe ze względów higienicznych i groziły wybuchem epidemii. Fala nowych prądów filozoficznych epoki Oświecenia oraz nakazy higieny, a także rozwój demograficzny podyktował idee zakładania cmentarzy poza siedzibami ludzkimi. Pierwszym aktem prawnym, który nakazywał lokowanie cmentarzy poza miastem była ustawa parlamentu paryskiego uchwalona w 1763 roku[12]. Kolejnymi aktami prawnymi regulującym zakładanie cmentarzy był dekret Fryderyka II, króla Prus, z 1773 roku, we Francji edykt nantejski Ludwika XVI z 1777 roku, w Galicji dekret Józefa I z 1783 roku[13]. Jednakże przenoszenie i zakładanie cmentarzy „śródpolnych”[14] napotykało wszędzie na opór mieszkańców. Pochówki na tych cmentarzach nie cieszyły się początkowo uznaniem. Nieprzyjazne uczucia budziła świadomość, iż teren cmentarza nie jest organicznie związany z przestrzenią bezpośrednio przylegającą do kościoła, a tym samym „świętą”. Dlatego przekonanie ludności do tego typu cmentarzy wymagało długiej akcji władz kościelnych i świeckich.

Zasadniczo zakładanie nowych cmentarzy i grzebanie na nich zmarłych przebiegało wcześniej w miastach, niż na wsiach, gdzie tradycja pochówków na cmentarzach przykościelnych przetrwała nawet do końca XIX wieku, czy nawet do II wojny światowej. Istniejących tam mogił i nagrobków nikt nie ekshumował i nie przenosił na nowe miejsce. W XIX i XX wieku tworzenie cmentarzy śródpolnych było praktyką już powszechną i nie budziło oporów. Zalecenia dla pastorów i gmin wyznaniowych, w których zakładano cmentarze, znajdujemy między innymi w krótkim artykule zamieszczonym w kalendarzu dla powiatu kołobrzesko – karlińskiego[15].

3. Cmentarze

            Na terenie gminy stwierdzono istnienie 19 dawnych cmentarzy (w rozumieniu tego słowa przedstawionego powyżej). Pośród nich wydzielić można trzy typy: przykościelne i „śródpolne” oraz wojenne. Do 1945 roku wszystkie (prócz jedynego wojennego) opisywane obiekty były użytkowane przez ewangelików.

3.1. Cmentarze przykościelne

Bielikowo (niem. Behelkow) – cmentarz założony został w XV wieku. Jego powierzchnia wynosi 0,27 ha. Obiekt posiada regularny charakter rozplanowania. Pierwotny układ kwater oraz mogił są obecnie zatarte. Cmentarz otacza mur ogrodzeniowy wzniesiony zapewne przed XVII wiekiem, o długości ok. 180 m, wykonany jest on z głazów narzutowych i ciosów. Na terenie cmentarnym rośnie pięć jesionów, trzy jawory i dwa dęby[16]. Obiekt obecnie nie istnieje. Groby i nagrobki po 1945 roku były systematycznie dewastowane i zaniedbywane. W 1974 oraz w 1976 roku ostatecznie zlikwidowano zachowane pozostałości cmentarza, a „odzyskane” elementy nagrobków wykorzystano do uzupełnienia muru okalającego teren przykościelny[17], niektóre z nich zaś sprzedano właścicielom zakładów kamieniarskich[18]. Największa liczba elementów dawnych nagrobków znajduje się w południowej oraz wschodniej części wspomnianego muru[19]. Obecnie na terenie dawnej nekropoli znajduje się jedna płyta nagrobna[20].

Brojce (niem. Broitz) – cmentarz założony został w II połowie XV wieku. Powierzchnia obiektu wynosi 0,27 ha. Rozplanowanie cmentarza było regularne. Granice pierwotnego układu przestrzennego zmienione zostały w części północnej i zachodniej. Zostały one po 1945 r. przesunięte bliżej kościoła. Na posesji sąsiadującej bezpośrednio z terenem kościelnym od północy widoczne są bowiem fundamenty mogiły oraz bezładnie porozrzucane nagrobki, od zachodu zaś część pierwotnej działki kościelnej została zagospodarowana na potrzeby chodnika. Układ poszczególnych kwater oraz nagrobków uległ zatarciu[21]. Na terenie obiektu znajduje się tylko jeden nagrobek, przeniesiony z cmentarza śródpolnego w Brojcach[22], upamiętniający dwóch zmarłych[23]. Na zachowany drzewostan składają się po jednym okazie: lipy, jesionu, żywotnika zachodniego, klonu oraz buka[24].

Dargosław (niem. Dargislaff) – cmentarz założony został w XIV wieku. Jego powierzchnia wynosi 0,39 ha. Posiadał on regularny charakter rozplanowania. Jednakże pierwotny układ kwater, mogił oraz nagrobków jest obecnie zatarty. Cmentarz otacza mur z głazów narzutowych i ciosów[25]. Cmentarz ten został zlikwidowany w latach 50. XX w., jednocześnie ze zburzeniem średniowiecznego kościoła. Na terenie przykościelnym znajduje się pomnik poświęcony mieszkańcom gminy wyznaniowej, którzy polegli w czasie I wojny światowej (por. rozdz. 4.).

Kiełpino (niem. Kölpin) – cmentarz założony był w XV wieku. Powierzchnia obiektu wynosi 0,24 ha. Posiadał regularny typ rozplanowania. Pierwotny układ kwater, mogił oraz nagrobków jest całkowicie nie czytelny. Cmentarz otacza, od zachodu, mur o długości ok. 100 m i wysokości ok. 130 cm, wykonany z głazów narzutowych i ciosów. Po likwidacji cmentarza 27 kamiennych elementów nagrobków[26] wykorzystano wtórnie na budowę ścieżki wiodącej do głównego wejścia kościoła[27]. Na zachowany drzewostan składają się: jeden dąb, dwa jesiony i trzy kasztanowce[28]. Cmentarz istniał na pewno do 1945 roku. Nasze starania zaowocowały wydobyciem jednej z stelli wmurowanej, w latach 70. XX wieku, w ścieżkę prowadzącą do kościoła[29].

Pruszcz (niem. Prust) – cmentarz założony został w XIV wieku. Powierzchnia obiektu wynosi 0,16 ha. Jego układ pierwotny był regularny, jednak podział na kwatery oraz mogiły uległ całkowitemu zatarciu Na jego terenie rośnie obecnie jedna lipa i trzy jesiony[30]. Teren dawnego cmentarza otacza mur ogrodzeniowy o długości ok. 160 m wykonany z głazów narzutowych, ciosów oraz wtórnie wykorzystanych w latach 70. XX w. elementów nagrobków ze zlikwidowanej nekropoli.

3.2. Cmentarze „śródpolne”

Bielikowo (niem. Behelkow) – cmentarz znajduje się na południowym obrzeżu wsi, przy drodze prowadzącej do Brojc i Pruszcza. Nekropolia założona została w 1940 roku. Powierzchnia obiektu wynosi 0,30 ha. Obecnie jest to gminny Cmentarz Komunalny[31]. Posiada regularny charakter rozplanowania z zachowaną dawną granica obiektu. Jednakże  rozplanowanie kwater, nagrobków i mogił uległo zatarciu. Udało się zarejestrować tylko jedną mogiłę sprzed 1945 roku[32] (il. xx). Na zachowany drzewostan składają się: dwa żywotniki zachodnie, dwa głogi, jeden dąb oraz 42 świerki, które rosną w szpalerach wyznaczających granice cmentarza.

Brojce (niem. Broitz) – cmentarz położony jest na obrzeżu wsi przy skrzyżowaniu dróg wiodących do Strzykocina oraz w kierunku Kiełpina. Nekropolia założona została na początku XX w. Powierzchnia obiektu, stanowiącego czynny Cmentarz Komunalny[33], w dzisiejszych granicach, wynosi 0,80 ha. Obiekt posiada regularny charakter rozplanowania. Granica zachodnia i wschodnia powtarzają dawny układ przestrzenny. Granica południowa, wyznaczona skarpą obsadzoną szpalerem świerków, została przesunięta w II połowie XX wieku o ok. 30 m bliżej drogi prowadzącej do Strzykocina. Cmentarz ma układ wielokwaterowy, z tym że układ rzędów i mogił jest współczesny. Historyczna charakterystyka tego obiektu jest niemożliwa z powodu jego całkowitego zdewastowania. Wszystkie groby niemieckie zostały w latach 1986-87 zlikwidowane[34]. Pomniki nagrobne wyrzucono na peryferie przestrzeni cmentarnej, gdzie systematycznie przykrywane są warstwą śmieci. Na zachowany drzewostan składa się jeden dąb, sosna, żywotnik zachodni, wierzba oraz dwa buki, cztery modrzewie, pięć brzóz i około 70 świerków głównie w szpalerach. Na końcu głównego ciągu komunikacyjnego znajduje się fragment alei lipowej składającej się obecnie z 10 drzew. W roku 2009 z inicjatywy Urzędu Gminy przeprowadzono akcję oczyszczenia reliktów dawnego cmentarza[35]. Nagrobki przewiezione zostały na teren cmentarza w Stołążu.

Dargosław (niem. Dargislaff) – cmentarz położony jest około 100 m od zabudowań wsi, na sztucznie zniwelowanym plateau, przy drodze wiodącej ze wsi w kierunku Jarkowa (niem. Jarchow). Nekropolia założona została na początku XX w. Jego powierzchnia wynosi 0,42 ha. Obecnie jest nieczynny[36]. Posiada regularny, dwukwaterowy charakter rozplanowania. Pierwotne granice układu przestrzennego są czytelne, tworzą je odcinki żywopłotu z głogów, zakrzewienia bzu czarnego i śnieguliczki. Kwatery wydziela aleja klonowa. Na teren cmentarza wiodła bramka – obecnie zachowały się z niej dwa słupki ceglane zwieńczone metalowymi krzyżami. W przestrzeni funeralnej znajdują się liczne nagrobki i podstawy krzyży żeliwnych wykonane z granitu oraz ze sztucznego kamienia. Obok wejścia istnieje też jeden powojenny, dziecięcy pochówek polski. Udało się odczytać inskrypcję tylko z jednej płyty nagrobnej[37]. Drzewostan stanowi jedna tuja, akacja i dąb oraz trzy wiązy, pięć klonów oraz po sześć jaworów i jesionów. W runie rośnie barwinek i bluszcz.

Darżewo (niem. Darsow) – cmentarz położony jest około 200 m od zabudowań wsi, na niewielkim wzniesieniu, przy drodze wiodącej ze wsi w kierunku Dargosławia. Nekropolia założona została na początku XX w. Powierzchnia, obecnie nieczynnego[38], obiektu wynosi 0,32 ha. Posiada regularny, dwukwaterowy charakter rozplanowania. Pierwotne granice układu przestrzennego są czytelne, tworzą je odcinki żywopłotu z głogów. Na teren cmentarza wiodła bramka, z której zachował się jedynie ceglany rumosz. Aleja główna zaznaczona jest kilkoma lipami. Pierwotny układ nagrobków i mogił jest obecnie zatarty. Na obszarze funeralnym udało się zarejestrować 39 nagrobków[39] oraz trzy kamienne obramienia mogił. W centralnej partii cmentarza znajduje się studnia. Na zachowany drzewostan składa się jedna lipa i dąb oraz 9 lip w alei. W runie rośnie bluszcz.

Kiełpino (niem. Kölpin) – cmentarz położony jest około 400 m na południe od zabudowań wsi, na wzniesieniu, bezpośrednio graniczącym z lasem. Nekropolia, o powierzchni 0,62 ha, założona została w 1920 roku. Obecnie stanowi czynny Cmentarz Komunalny[40]. Posiada regularny charakter rozplanowania w granicach pierwotnego układu przestrzennego. Historyczna charakterystyka tego obiektu jest niemożliwa z powodu jego całkowitego zdewastowania. Prawie wszystkie dawne mogiły wraz z nagrobkami zostały w II połowie XX w. zlikwidowane[41]. Część stell oraz podstaw krzyży żeliwnych wyrzucono poza obręb cmentarza, a 18 wykorzystano jako uzupełnienie jego ogrodzenia. Na zachowany drzewostan składa się sześć dębów, osiem brzóz oraz około 100 świerków w szpalerach wyznaczających granice nekropolii. W runie rośnie bluszcz, barwinek i konwalia.

Mołstowo (niem. Molstow) – obiekt położony jest na wypiętrzeniu terenowym, w niewielkiej odległości od drogi do Dargosławia, ok. 250 m od ostatnich zabudowań miejscowości. Cmentarz został założony w połowie XIX w., a jego powierzchnia wynosi 0,32 ha. Od szosy do cmentarza wiedzie aleja lipowa[42] o długości ok. 100 m. Nekropolia posiada regularny charakter rozplanowania, w granicach pierwotnego układu przestrzennego. Posiada dwie kwatery – wiejską oraz rodową, należącą do rodziny von Blittersdorf[43]. Północną granicę tej ostatniej stanowi niewysoki mur kamienny, oddzielający obie kwatery od siebie. Na kwaterę rodową, od strony zachodniej wiodła bramka, po której zachowały się dwa słupki[44]. Centrum tej części obiektu wyznacza, zrujnowana obecnie, krypta ceglana[45]. Poza nią zachowało się tutaj około 11 stell i podstaw oraz pięć płyt nagrobnych[46]. W drugiej zaś kwaterze – wiejskiej – znajduje się około 20 nagrobków i podstaw. Na obiekcie odnaleziono również współcześnie wykonany krzyż drewniany upamiętniający Juttę Warnholtz[47], a ufundowany przez potomka rodziny, obecnie mieszkającej w Niemczech. Drzewostan stanowi jedna akacja, trzy graby, siedem dębów oraz 25 jesionów i 27 lip tworzących aleję i szpalery. W runie rośnie barwinek i bluszcz. Stan zachowania obiektu jest obecnie bardzo zły. Krypta została zdewastowana, nagrobki oraz płyty są porozbijane i porozrzucane bezładnie.

Przybiernowo (niem. Wendisch Pribbernow) – cmentarz założony był na początku XX wieku, od 1945 r. jest nieczynny. Powierzchnia obiektu wynosi 0,09 ha. Nekropolia założona na planie czworokąta, leży w niewielkim zagajniku na wschód od drogi wiodącej do wsi, pośród pól uprawnych. Obiekt posiadał rozplanowanie regularne. Pierwotnie podzielony był na dwie kwatery zajmowane przez mogiły. Na terenie cmentarza rośnie 9 dębów oraz dwie sosny. Wejście na obiekt znajdowało się najprawdopodobniej od strony wschodniej. Aleja cmentarna utworzona jest przez szpalery dębów. Jej oś zaś zamknięta jest największym dębem. Zarejestrowano około 30 zniszczonych stelli i podstaw krzyży żeliwnych. Nie udało się jednak odczytać żadnych inskrypcji[48]. Granicę południową cmentarza wyznacza szpaler dębowy. W runie rośnie barwinek i bluszcz.

Smokęcino (niem. Schmuckenthin) – cmentarz położony jest w zachodniej części wsi, ok. 150 m od ostatnich zabudowań, naprzeciwko gorzelni. Otoczony jest polami, pastwiskami i osadnikiem gorzelni. Nekropolia, obecnie zdewastowana, założona została na początku XX wieku, nieużywana po 1945 r. Powierzchnia obiektu wynosi 0,22 ha. Rozplanowanie cmentarza regularne, jednak podział na kwatery i układ mogił uległ całkowitemu zatarciu[49]. Drzewostan na terenie nekropoli stanowią trzy dęby, jeden buk, dwie brzozy rosnące w kwaterze oraz 9 świerków i jedna sosna w szpalerze stanowiącym zachodnią granicę cmentarza. Zachowało się 12 zdewastowanych podstaw pod krzyże żeliwne.

Stołąż (niem. Stölitz) – obiekt położony jest w parku, po wschodniej stronie dziedzińca pałacowego. Leży na szczycie oraz stromych stokach wyniesienia terenowego. Cmentarz, obecnie nieużywany[50], założony został w połowie XIX w. Jego powierzchnia wynosi 0,70 ha. Część rodowa należała do rodziny von Löper[51]. Nekropolia posiada regularny, dwukwaterowy, charakter rozplanowania w granicach pierwotnego układu przestrzennego. Część rodowa wydzielona jest kręgiem sześciu dębów, a jej centrum wyznacza zrujnowana krypta[52]. Z rezydencji prowadzi do niej aleja lipowa o długości około 150 m[53]. Promieniście, wokół krypty, znajduje się dziewięć mogił (bez płyt). Przy wejściu leży kamienny nagrobek z inskrypcją[54]. Na część wiejską cmentarza wiodła aleja, słabo dziś czytelna, z przypałacowego parku. Wejście wiodło poprzez furtkę, która znajdowała się po przeciwległej stronie wejścia „pańskiego”[55]. Na terenie tej kwatery zarejestrowano około 40 podstaw, stell oraz jedną płytę z inskrypcją[56]. Na całość zachowanego drzewostanu składa się pięć klonów, 10 kasztanowców, 13 świerków, 18 buków, 19 dębów oraz 35 lip.

Strzykocin I (niem. Streckentin) – cmentarz położony jest około 450 m od zabudowań wsi, przy drodze wiodącej ze wsi w kierunku folwarku Strzykocin[57]. Nekropolia założona została w II połowie XIX w., obecnie nie jest użytkowany[58]. Powierzchnia obiektu wynosi 0,28 ha. Posiada regularny charakter rozplanowania, przy czym pierwotne granice są czytelne, a układ poszczególnych kwater, nagrobków i mogił całkowicie zatarty. Jedną z granic wyznacza mur kamienny, o długości ok. 50 m i wysokości 110 cm, biegnący równolegle do drogi w odległości około 40 m od niej. Mur wzniesiony został z ciosów kamiennych zwieńczonych cegłą ułożoną w tzw. rolkę. W połowie długości muru znajduje się furtka, pierwotnie flankowana ceglanymi słupkami. W centrum przestrzeni cmentarza znajduje się duża krypta z czterema osobnymi pomieszczeniami, nakrytymi sklepieniem odcinkowym, a także duży grobowiec rodzinny z obudową. Drzewostan zachowany jest w około 50%. Na terenie obiektu rośnie jedna sosna i lipa, trzy brzozy, sześć świerków oraz 11 dębów. Poza tym występują liczne zakrzewienia, a w runie barwinek i bluszcz. Teren pomiędzy drogą a nekropolią jest obecnie wykorzystywany jako dzikie wysypisko śmieci.

Strzykocin II (niem. Streckentin) – obiekt leży około 200 m od wsi, przy drodze wiodącej w stronę folwarku, w bezpośrednim sąsiedztwie wyżej opisanego obiektu. Nekropolia, obecnie nieczynna[59], założona została na początku XX w. Powierzchnia obiektu wynosi 0,12 ha. Posiada regularny charakter rozplanowania. Pierwotne granice układu przestrzennego są czytelne, układ zaś kwater oraz nagrobków i mogił zatarty. Na teren cmentarza wiodła bramka, z której zachowały się dwa ceglane słupki zwieńczone żelaznymi krzyżami. Na jego terenie znajduje się jedna powojenna (lub wojenna) mogiła polska[60]. Zarejestrowano jedynie cztery nagrobki niemieckie[61]. Na zachowany w około 30% drzewostan składa się przerzedzony szpaler świerkowy wzdłuż granicy. Obecnie teren bezpośredniego otoczenia cmentarza użytkowany jest jako dzikie wysypisko śmieci, co wpływa na fatalny jego stan.

Tąpadły (niem. Dummadel) – cmentarz znajduje się około 100 m na północ od wsi, przy polnej drodze wiodącej w stronę Brojc. Nekropolia założona została w połowie XIX w. Powierzchnia obiektu wynosi 0,22 ha. Obecnie jest on nieczynny[62]. Posiada regularny charakter rozplanowania, przy czym pierwotne granice układu przestrzennego są czytelne, układ kwater zaś oraz nagrobków i mogił uległ zatarciu. Na teren cmentarza wiodła bramka, po której jedynym śladem są dwa fundamenty od słupków ceglanych. Zarejestrowano na terenie obiektu około 15 stelli i podstaw krzyży żeliwnych, które są obecnie bezładnie rozrzucone po całym jego terenie. Na zamknięciu osi podłużnej cmentarza znajduje się zdewastowany pomnik poświęcony mieszkańcom wsi poległym na frontach I wojny światowej (por. niżej). Okolice dawnego wejścia na cmentarz i jego północna granica wykorzystywana są jako dzikie wysypisko śmieci.

Żukowo (niem. Suckofhof) – cmentarz założony został na przełomie XIX/XX wieku, zamknięty zaś w 1961 r[63]. Położony jest na skraju wsi, przy wjeździe od strony Bielikowa. Powierzchnia nekropoli wynosi 0,15 ha. Posiada regularny charakter rozplanowania. Pierwotne granice układu przestrzennego są czytelne, układ kwater oraz nagrobków i mogił jest całkowicie zatarty[64]. Wszystkie mogiły oraz nagrobki zostały zlikwidowane[65]. Granicę wschodnią stanowi szpaler karłowatych buków. Część powierzchni cmentarza, leżąca bliżej drogi, jest obecnie dobrze utrzymanym trawnikiem, gdzie znajduje się murowana kapliczka[66]. Pozostała część obiektu częściowo została zagospodarowana na ogród warzywny, częściowo zaś porasta dziką roślinnością.

3.3. Cmentarze wojenne

Dargosław (niem. Dargislaff) – polowy cmentarz założony wiosną 1945 roku o powierzchni 0,03 ha. Pochowano na nim trzech żołnierzy polskich poległych na tych terenach. Położony jest w lesie na wzgórzu w odległości około 400 m od skrzyżowania drogi Darosław – Uniestowo, około 200 m po lewej stronie drogi na Świecie Kołobrzeskie. Układ całości cmentarza jak i mogił obecnie nie jest czytelny[67].

4. Pomniki wojenne

            Wskutek rozwoju techniki I wojna światowa była jedną z najkrwawszych wojen. Zastosowanie ciężkiego uzbrojenia artyleryjskiego, w szczególności karabinu maszynowego i artylerii, powodowało uzyskanie nieznanej wcześniej siły ognia. Podjęcie jakiejkolwiek ofensywy na froncie zachodnim przez wojska niemieckie czy alianckie kończyło się olbrzymimi stratami. Po pierwszej bitwie nad Marną w dniach od 6 do 12 września 1914 roku linia frontu ustabilizowała się na kilka lat, rozpoczęła się wyniszczająca wojna pozycyjna. Miliony żołnierzy niemieckich i alianckich zaludniło system okopów, rowów i pieczar. Żyjąc w fatalnych warunkach sanitarnych dziesiątkowani byli przez choroby. Podejmowane zaś ofensywy, poprzedzone zmasowanym ostrzałem artyleryjskim, nawet jeżeli kończyły się zdobyciem kilku kilometrów kwadratowych okupione były poważnymi stratami.

            Niewyobrażalne cierpienia walczących było przyczyną śmiertelnej nienawiści jednego narodu względem drugiego. Walczyli ze sobą nie tylko żołnierze zawodowi, ale również robotnicy, chłopi, artyści, nauczyciele, kolejarze czy sportowcy[68]. Bilans strat był niewyobrażalny. Niemcy zmobilizowały w latach 1914-1918 13 250 000 żołnierzy, z których poległo 1 808 000. Stanowiło to ponad 14% ogółu powołanych do armii. Wśród tych, którym udało się wrócić w rodzinne strony była ogromna, ponad czteromilionowa liczba kalek i schorowanych[69]. Wielu z nich zmarło już po zakończeniu działań wojennych.

            Pozostali uczestnicy walk, którzy nie odnieśli bezpośredniego uszczerbku fizycznego, ponieśli nieodwracalne straty na zdrowiu psychicznym. Dla wielu z nich porzucenie wojska okazywało się osobistym dramatem, tak rodzinnym jak i zawodowym[70]. Rosnącą frustrację w społeczeństwie niemieckim pogłębiły ponadto warunki Traktatu Wersalskiego. Zaczęto wówczas tworzyć stowarzyszenia kombatantów (Kriegersvereins), które starały się przywrócić godność dawnym żołnierzom[71]. Organizacje te wraz z ewangelickimi duchownymi były najczęściej inicjatorami stawiania pomników upamiętniających poległych mieszkańców danej miejscowości, kilku wsi (gminy parafialnej), pracowników kolei, nauczycieli, sportowców itp. Pomniki te stawiano na terenie całej Republiki Weimarskiej[72].

            Pomnik wojenny to szczególna forma upamiętnienia zmarłego. Zwłaszcza, jeśli mamy tu do czynienia z ludźmi, których faktyczne miejsce pochowania nie jest znane lub oddalone jest o dziesiątki lub setki kilometrów od miejsca upamiętnienia. I taką właśnie funkcję spełniały obiekty, którym chcemy się przyjrzeć w tej części artykułu. Były one wznoszone w latach 20. i 30. XX wieku. Zbiórki funduszy na ten cel prowadzono wśród mieszkańców danych miejscowości. Fundatorami byli również właściciele majątków, zwłaszcza wówczas, gdy polegli członkowie ich rodzin. Stawianie pomników odbywało się często spontanicznie. Miały one na celu uczczenie poległych mieszkańców miejscowości, jak i również ostrzeżenia kolejnych pokoleń przed grozą wojny. W drugiej połowie lat 20. XX wieku zaczęto gloryfikować częściej bohaterstwo poległych, a tym samych glorię niemieckiego oręża. Po objęciu władzy przez nazistów proces „militaryzacji pamięci społecznej” uległ intensyfikacji[73].

Wykonawcami pomników byli lokalni artyści i firmy kamieniarskie, co wpłynęło na ich spore zróżnicowanie stylistyczne[74]. Stawiano je zazwyczaj w miejscach eksponowanych. W małych miasteczkach i wsiach były to cmentarze przykościelne, śródpolne, centralne place, rozwidlenia dróg, kościoły i parki dworskie[75]. Oprócz upamiętnienia nazwisk poległych i dat ich śmierci miały one wyrażać żal i ostrzegać przyszłe pokolenia oraz upamiętniać heroizm uczestników walk w obronie wartości cesarstwa, gloryfikować poświęcenie żołnierza. Dlatego częstym motywem umieszczanym na pomnikach są Krzyże Żelazne, hełmy, miecze, orły, liście dębowe i laurowe oraz bagnety. Ważnym elementem kompozycyjnym była zieleń otaczająca pomniki. Miała ona na celu wzmocnienie symboliki miejsca[76]. Sadzono przy nich najczęściej, od jednego do kilkudziesięciu, drzew. Najczęściej były to dęby, zwane „dębami Wilhelma” (symbolizujące świętość i wieczność natury oraz siłę, szlachetność i sławę); lipy  (oznakę pokoju), a także żywotniki zachodnie (tuje), roślinę śmierci odstraszająca złe moce[77].

Osobną kwestią jest sprawa zachowania, a także adaptacji tych pomników w okresie po II wojnie światowej. Częstą praktyką było ich wywracanie, wysadzanie, tłuczenie (demontowanie) tablic. W wielu przypadkach zaadaptowano je, poprzez usunięcie elementów dekoracyjnych, na podstawy pod figury m. in. Matki Boskiej, Jezusa oraz krzyże[78], a także przerabiając na komunistyczne pomniki propagandowe[79].

Bielikowo – pomnik usytuowany był naprzeciwko bramy głównej wiodącej na teren kościelny (po drugiej stronie drogi)[80]. Rosną tam dwa okazałe (porównywalne z przybiernowskimi) żywotniki zachodnie. Wiek drzew, miejsce ich posadzenia są dowodem na istnienie w tym miejscu pomnika wojennego.

Brojce (niem. Broitz) – pomnik usytuowany jest na terenie cmentarza komunalnego. Obelisk znajduje się przy głównej alei[81]. Wykonany jest on ze sztucznego kamienia. Ma formę trójdzielnego postumentu. Na cokole o przekroju 84 x 68 cm i wysokości 78 cm umieszczone są imiona i nazwiska, stopnie oraz daty śmierci poległych i zaginionych 25 mieszkańców wsi. Na trzonie, mającego formę ściętego graniastosłupa, o przekroju 62 x 40 cm i wysokości 135 cm umieszczone są inskrypcje: Für König u. Vaterland Fielen 1914-1918 aus Broitz/ Durch Kampf zum Sieg, Durch Nacht zum Licht/ Unseren Helden zum Andenken. Trzecią kondygnację pomnika stanowi głowica o wym.80 x 60 cm i wys. 100 cm ozdobiona fryzem roślinnym (liście dębu) oraz inskrypcjami Furchtlos und Tapfer/ Getreu bis in den Tod. Pomnik zwieńczony jest Krzyżem Żelaznym, na ramionach, którego umieszczone są daty 1914-1918.

Spis poległych/zaginionych[82]:

WILH(elm) RETZLAFF   Untoff.   18.11.1916

PAUL LAABS   Musk.   27.05.1917

OTTO KÖPKE   Musk.   06.12.1917

ALBERT HAFZ   Jäg.   26.12.1917

ERNST BAUMANN   Musk.   27.03.1918

GUST(av) BOHLMANN   Musk.   15.04.1918

OTTO KIEKHÄFER   Musk.   11.07.1918

EMIL SELL   Untoff.   26.03.1918

PAUL BORCHARDT   Gefr.   09.07.1918

ROB(ert) GUTBRODT   Musk.   14.11.1918

FERD(inand) TEICH   Musk.   Vermißt

HERB(ert) LADENFHIN   Musk.   Vermißt

WILH. JUSTMANN   Musk.   21.05.1915

HERM(ann) FRÖMMING  Musk.   13.09.1915

PAUL KAPKE   Musk.   14.03.1916

JOHANNES EBERT   Lt.d.Res.   03.07.1916

KARL SCHMIDT   Kan.  29.07.1916

HERM(ann) BRULKE   Musk.   04.09.1916

ROBERT SAUER   Musk.   19.10.1914

GUSTAV FRÖMMING   Füs.   18.11.1914

WILLY BÖTTCHER   Füs.   12.11.1914

MAX LADENTHIN   Musk.   07.02.1915

GERHARD KUCHENBECKER   Untoff.   24.02.1919[83]

EMIL KAUN   Musk.   15.03.1915

OTTO SAUER   Musk.   22.02.1915

Na terenie przykościelnym znajduje się (wtórnie tam umieszczony) nagrobek w formie ciosu, na którym widnieją dwa nazwiska wraz z datami: Hans Kuchenbecker (ur. 25. 4. 1878, zm. 30.7. 1902), Gerhard Kuchenbecker (ur. 24. 5. 1894, zm. 24. 2. 1915). P Hans Kuchenbecker rzy drugim z nazwisk wyryty jest Krzyż Żelazny, który świadczy o śmierci na froncie. Drugi indywidualny nagrobek[84], przeniesiony z miejscowego cmentarza[85], znajduje się na terenie plebanii. Upamiętniony jest na nim Hermann Kiekbusch służący w 3 Garde. Reg. zu Fuss, (3 Gwardyjski Regiment Pieszy)[86], który zmarł 12. 10. 1917 roku w szpitalu wojskowym.

Dargosław (niem. Dargislaff) – pomnik usytuowany jest na terenie dawnego cmentarza przykościelnego. Obelisk znajduje się przy jego zachodniej granicy. Poświęcony jest mieszkańcom Dargosławia i okolicznych wsi: Darżewa (niem. Darsow), Jarkowa (niem. Jarchow), Łatna (niem. Altendorf), Mechowa (niem. Mönchgrund), Mołstowa (niem. Molstow), Petrykoz (niem. Althof) oraz Strzykocina (niem. Streckenthin). Wykonany jest z piaskowca. Ma formę trójdzielnego postumentu. Cokół o przekroju 103×103 cm i wysokości 140 cm. Na jego płaszczyźnie zachodniej znajduje się sześciowierszowa sentencja, obecnie nieczytelna. Na pozostałych jego płaszczyznach widnieją imiona i nazwiska, stopnie oraz daty śmierci poległych i zaginionych mieszkańców. Na trzonie, mającego formę ściętego graniastosłupa, o przekroju 65×65 cm i wysokości 140 cm umieszczona jest inskrypcja: Dem Gedächtnis de…im/ Weltkriege 1914-1918/ geffalenen Helden oraz sentencja: Darun haben wir erkannt die Liebe/ daß er sein Leben für uns gelassen ha(t)/ und wir sollen auch das Leben/ für die Brüder lassen/ 1. Joh. 3.16. Na pozostałych płaszczyznach trzonu widnieją stopnie, imiona i nazwiska, oraz daty śmierci (zaginięcia) mieszkańców. Trzecią kondygnację pomnika stanowi profilowany impost z fryzem pojedynczo ząbkowym, o wymiarach ok. 90 × 90 cm i wysokości ok. 60 cm. Trzon wraz z kapitelem w II połowie XX wieku został w niewyjaśnionych okolicznościach zrzucony z cokołu. Po interwencji mieszkańców ustawiono go ponownie[87]. Niestety, użycie do tego celu ciężkiego sprzętu spowodowało liczne uszczerbki, zarysowania, uniemożliwiające pełne odczytanie inskrypcji na pomniku. Przy ustawianiu trzonu nie zadbano o to, aby przywrócić pierwotną orientację. Autorzy doszli do wniosku, że trzon przekręcony jest o jedną płaszczyznę w kierunku ruchu wskazówek zegara. Płaszczyzna obecnie skierowana na północ, winna być zwrócona ku zachodowi itd.

Spis poległych:

Strona południowa:

Gefallenen aus Altendorf:

Kan. Karl Rüsch † 7(?). 7. 1916

Musk. Hermann Rüsch † 18. 8. 1916

Grf. Res. ………… Müller † 31. 8. 1917

Aus Molstow:

Res. Theodor ……recht † 5. 6. 1915

Musk. ………….. Grachow † 14. 8. 1915

Musk. Emil Benz † 9. 12. 1915

Kann. Theodor S…chlom † 27. 2. 1916

Gefr. Richard Joor…s † 18. 5. 1917

Gefr. Emil …onsch † 19. 10. 19……

Serg. ……..  ………… 29.10.1918

Aus Streckenthin:

Musk. Emil Lutz † … 8. 1914

Musk. Franz Rotelhud † 22. 9. 1914

Gefr. ……….  ……………  † 2. 3. 1915

…  Albert Lutz † 12. 8. 1915

…  ………..  …………. † 29. 7. 1916

… …………  …………. † 11. 8. 1916

… …………  …………. † 23. 10. 1916

… …………  …………. † … 2. 1917

… …………  …………. † 24. 7. 1917

Wehrm. Albert Böttcher † 5. 6. 1918

Uttfz. Ernst Böttcher † 9. 10. 1918

Aus Darsow:

Füsilir Ernst Hasett † 11. 5. 1915

Grs. Res. Artur Lochsin † 16. 9. 1915

Gren. Otto Pietsch † 4. 11. 1915

Füsilir Richard Ruhnke † 11. 7. 1916

Musk. Richard Krehsin † 13. 10. 1916

Ldstm. Artur Pantet † 27. 4. 1917

Musk. Karl (?)erbein † … 6. 1917

Strona wschodnia:

Gefallenen/ Aus Darsow

Schütz. …………  Haagl † 1. 7. 1918

Musk. ……aes ……witruck † 9. 8. 1918

Aus Althof:

Gef. Emil Daeg…… † 4. 9. 1914

… August Wendt † 30.10.1917

…  Paul Grunwaldt † … 6. 1918

…  Gustaw Hahn † …  …  1918

…  Otto Rathke † 22. 7. 1918

Aus Jarchow:

Musk. Emil Harrmann † …1. 1. 1915

Grf. Res. Ernst Redietzs † …  3. 1915

Leutnant Paul Polzin † 8. 8. 1915

Musk. Friedrich Neitzlel † 21. 10. 1915

Jäger. Hermann Pagel † 9. 2. 1916

Gefr. Alfred Fischer † 23. 6. 1916

Schütze Paul Böttcher † 10. 8. 1917

Fahrer Franz Riebe † 15. 4. 1918

Sergt. Karl Brumm † 9. 6. 1918

Musk. Ernst Gruch… † 20. 7. 1918

Gren. Willi Riebe † 29. 7. 1918

Musk. Ernst Fahr † 4. 8. 1918

…  Otto Nägel † 24.9. 1918

Als vermißt sind gemeldet aus …………

Res. Emil Riebe 6.10. 1914

Res. Friedrich Strathmann † 7. … 1914

Musk. Otto Benz † 7. 11. 1915

Aus Streckenthin:

Musk. Albert Baset † 18.8.1914

Musk. Johannes Scheunemann 6. 10. 1914

…  Walther v. Wedemenes 4. 11. 1916

Aus Mönchgrund

Res. …………  ……………

Strona północna:

… ………….  ……………

… ………….  ……………

Musk. Gerh… ……………  † …  …  1914

Leut. Max Ba…ker † 21. 6. 1914

Musk. Artur Hartmann † 26. 10. 1914

Musk. Otto Laabs †13. 3. 1915

…  Gustaw Kurth †2. 8. 1915

Musk. Albert Böder † … … 1915

Uz. Feldlt. Willmar Schmidt † … … 1915

Res. Heinrich Wolff † 6. 6. 1916

Res. Richard Tietz † … … 1916

Wehrm. Hermann Spiering † 29. 10. 1916

Utffz. Otto Schwenter † 30. 4. 1917

Gefr. Gustav Füder † 18. 7. 1917

Musk. Ernst Brüger † 25. 8. 1917

Pionier Ernst Brandt † 20. 9. 1917

…ütze Hermann Reich † 22.11. 1917

Musk. Gustav Böttcher † 13. 4. 1918

Musk. Franz …………… † …  9. 1918

Musk. Paul Heidemann † 29. 10. 1918

Vermißt:

Res. Erich Gerth 10. 1914

Res. Richard Kaun 4. 3. 1915

Musk. Emil  …ikh………v 30. 10. 1915

Schütze Otto Wagner 18. 7. 1916

Musk. Albert Schulz 9. 1917

Kiełpino (niem. Kölpin) – pomnik usytuowany jest w centralnej części cmentarza komunalnego. Pierwotnie otoczony był, najprawdopodobniej ośmioma dębami[88]. Drzewa rosną w okręgu o promieniu ok. 6 m. Pomnik wykonany jest z piaskowca. Ma formę wysokiego, dwudzielnego postumentu. Cokół trójschodkowy – najniższy stopień o przekroju 74×74 cm, wysokość całego cokołu ok. 75 cm. Trzon o przekroju 45×45 cm i wysokości 174 cm. W górnej części trzonu widnieje duży, stylizowany Krzyż Żelazny. Na jego górnym ramieniu znajduje się korona. Po przeciwległej stronie wykuto wieniec laurowy, w obrębie którego jest hełm żołnierski. Nazwiska poległych, pochodzących z wsi Kiełpino, Smokęcino oraz Grądy (niem. Grandhof), umieszczone są na wszystkich płaszczyznach trzonu. Na płaszczyźnie północnej umieszczone są nazwiska mieszkańców Kiełpina poległych w roku 1914, 1915 i 1916. Pomiędzy krzyżem, a listą widnieje inskrypcja: Den Gefallenen Helden 1914-18. Niemand bei gressere liebe denn dass er seine leben lässet hir seine Freunde. Sie kampfen als Sieger. Na płaszczyźnie wschodniej umieszczone są nazwiska mieszkańców Smokęcina i Grądów, ponad listą inskrypcja: Jare Namen leben fort. Na płaszczyźnie zachodniej nazwiska mieszkańców Kiełpina, którzy zmarli w roku 1917, 1918 i 1919. Ponad listą inskrypcja: Się blieben als Helden. Natomiast na płaszczyźnie południowej nazwiska mieszkańców Kiełpina. Ponad listą inskrypcja: Wir …offten und h…en. Sie kamen nich …er. Jest to jedyny obelisk, na którym prócz listy ofiar walk są również miejsca ich śmierci czy zaginięcia.

Spis poległych:

Grandhof (Grądy)

Musk. G. Ebert 20. 8. 14 Jawaiken

Füs. W. Sohrweide 28. 8. 14 Moislains

Grd. O. Sohrweide 3. 11. 14 Witschaite

Grd. A. Schalock 12. 12. 14 Lowitsch

Schmuckenthin

Ldw. E. Ebert 25. 1. 15 R.L. Hirschberg

Rs. E. Offner 4. 11. 15 Simikowsky

Gefr. A. Israel Weihn R.L. Insterburg

Ldw. R. Kühl 13. 4. 17 Champagne

Kölpin

1914

Musk. A. Dallmah 28. 8. Tannenberg

Res. W. Hagen 28. 8. Tannenberg

Pion. Lt. A. Krause 21. 11. Bixchoote

1915

Gefr. W. Gehrke 4.12. Alt Thalau

Musk. A. Blumenberg 11.1 Rawka

Res. F. (E?) Riemer 24.1 R.L. Justerburg

Ldw. F. Neumock 6. 6. Tomanowice

Sa. Utfz. W. Bast 14. 6. Roitasowice

Rs. Otto Ziemek 3. 8. Witzky

Sa. Gefr. A. Hoppe 17. 9. F.L. Jaroslau

Ldw. W. Tietz 3. 10 R.L. Posen

1916

Musk. L. Prusl 18. 12. R.L. Kolberg

1917

Schütze E. Wendorff 18. 4 Reims

Untf. H. Büge 24. 6. Chemin des Dames

Fahr. H. Brandt 10. 8. Koekeithoek

Grd. H. Sell 23. 9. Morslede

1918

Pion. F. Blumenberg 3. 5. Moutdidier

Musk. E. Kasten 29. 5. Westen

Kan. A. Peglow 6. 6. Feldlz. 53

Grd. P. Hennin 8. 8. Le Quesnel

Gefr. K. Fischer 8. 8. Harbonnieres

Kür. J. Bliese 17. 10. Rs. Lz. Pasewalk

Füs. H. Tietz 16. 1. 19 Kölpin

Vermisst

Kölpin

Lehr. R. Kröning 18. 5. 15 (…)lnica

Musk. E. Jachow 12. 7. ?? (…)ville (Lierville?)

Musk. E. Jachow 9. 9. 17 Gudasch

Przybiernowo (niem. Wendisch Pribbernow) – pomnik usytuowany jest w centrum wsi, na placu przy stawie oraz dawnej remizie, frontem zwrócony do głównej drogi wiodącej przez wieś. Obelisk wzniesiony został z 9 warstw kostki granitowej, ma formę ściętego graniastosłupa o wymiarach 180×180 cm (w podstawie) i wysokości ok. 400 cm. Ustawiony jest na bazie o wymiarach 200×200 cm. Pierwotnie pomnik otaczało najprawdopodobniej ogrodzenie (zachował się fundament o szerokości 20-25 cm). Całość kompozycji uzupełniały cztery żywotniki zachodnie, które rosły w narożnikach ogrodzenia (po ich wewnętrznej stronie)[89]. W odróżnieniu od pozostałych pomników nazwiska poległych nie zostały wyryte na bryle obiektu, a umieszczone były na płycie, po której zachował się jedynie ślad.

Tąpadły (niem. Dummadel) – usytuowany jest na terenie cmentarza „śródpolnego”. Obelisk znajduje się na zamknięciu osi podłużnej nekropoli. Ustawiony był na sztucznym wzniesieniu o wysokości 1,20 m i średnicy około 4 m. Ma on formę głazu narzutowego ustawionego na prostopadłościennej podstawie, uformowanej z kamieni polnych spojonych zaprawą wapienno – cementową. Baza ma wymiary 120×90 cm i wysokość 90 cm. Sam głaz posiada obrobioną jedną powierzchnię, na której wyryto nazwiska poległych mieszkańców miejscowości. W chwili obecnej głaz znajduje się w niewielkiej odległości od cokołu. Został on najprawdopodobniej celowo zdewastowany. Na obrobionej płaszczyźnie znajduje się u góry ryty Krzyż Żelazny z koroną na górnym ramieniu, literą W na przecięciu oraz datą 1914 na dolnym ramieniu. Poniżej inskrypcja: Für König u. Vaterland/ fielen/ 1914-1918 oraz nazwiska poległych W zwieńczeniu głazu widoczny jest ślad po mocowaniu elementu dekoracyjno – symbolicznego.

Spis poległych:

Gefr. Otto Tietz 2. 3. 1915

Füs. Otto Sohrweide 11. 8. 1915

Musk. Wilh. (elm) Grünmeldt 7. 10. 1915

Unffz. Rich.(ard) Kieckhäfer 22. 3. 1916

Gefr. Emil Wolff 6. 7. 1916

Gefr. Hermann Kiekbusch 12.11. 1917[90]

Musk. Willy Trapp 16. 4 . 1918

Musk. Richard Bush 3. 8. 1918

Musk. Bernhard Fischer 7. 8. 1918

5. Zakończenie

            Pomorze jest regionem o trudnej historii naznaczonej bolesnymi stosunkami polsko – niemieckimi. Tereny te, przyznane Polsce w czasie konferencji jałtańskiej i poczdamskiej, przez lata były zaniedbywane. Obiekty zabytkowe, takie jak pałace czy dwory, stawały się siedzibami PGR-ów lub były zamieniane na wielorodzinne domy mieszkalne. Zabudowania gospodarcze zaś z reguły kontynuowały swoją funkcję. Nieco inaczej było z dawnymi cmentarzami i pomnikami. Polska propaganda powojenna starała się przedstawić Pomorze jako „odwiecznie” polski region przez stulecia „uciskany” i „germanizowany” przez przybyszy zza Odry. Wynikał z tego całkowity brak poszanowania pamiątek przeszłości, które zastali na tym obszarze polscy osadnicy. W przypadku nieruchomości bardzo łatwo jest zatrzeć wszelkie ślady poprzednich właścicieli, o tyle w przypadku cmentarzy jest to znacznie trudniejsze. Jedynym w zasadzie sposobem, aby usunąć dowody na ich „niemieckość” jest usunięcie wszystkich nagrobków – czyli całkowite zatarcie funkcji danego miejsca.

            Okres kiedy większość Europy należy do struktur transatlantyckich to najlepszy, naszym zdaniem, czas kiedy można – czasami wciąż niestety w atmosferze wzajemnych pretensji – mówić o historii obiektywnie. Dawne cmentarze to pomniki owej historii, które wymagają szczególnej opieki. Bez nich bowiem przeszłość pozbawiona była by imion i nazwisk ludzi, którzy ją tworzyli w swoich domach i osadach, a o których Wielka Historia już dawno zapomniała.

Przypisy:

[1] Absolwent Wydziału Sztuk Pięknych, Zakładu Konserwatorstwa i Muzealnictwa, kierunku Ochrona Dóbr Kultury – specjalności Konserwatorstwo UMK w Toruniu ([email protected]).

[2] Absolwent Instytutu Archeologii, specjalności Archeologia Architektury UMK w Toruniu, pracownik merytoryczny Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu ([email protected]).

[3] O zainteresowaniu tym niech świadczą coraz liczniej pojawiające się artykuły na ten temat, a ukazujące się na łamach czasopism pomorskich (takich, jak „Stargardia. Rocznik Muzeum w Stargardzie” czy „Nasze Pomorze. Rocznik Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie”), czy wygłaszanych na konferencjach (z trzebiatowskimi „Spotkaniami Pomorskimi” na czele).

[4] Miejscowości Bielikowo, Brojce, Cieszyce, Dargosław, Darżewo, Łatno, Mołstowo, Pruszcz, Przybiernowo, Stołąż, Strzykocin, Tąpały, Żukowo do 1945 roku leżały na terenie powiatu gryfickiego (Kreis Greifenberg). Wsie Kiełpino, Smokęcino oraz Grądy do 1945 roku leżały na terenie powiatu Kołobrzesko – Karlińskiego (Kreis Kolberg – Körlin).

[5] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brojce, Szczecin, 2001, [mps w archiwum Urzędu Gminy w Brojcach], s. 36 i n.

[6] Studium uwarunkowań…, 2001, s. 35.

[7] E. Szerszeń, Rola cmentarza w kulturze narodu, [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych. Organizacja lapidariów cmentarnych, Studia i Materiały. Cmentarze 1 (4), Warszawa 1994, s. 13.

[8] A. Spis, Cmentarz jako element krajobrazu kulturowego, [w:] Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, T. XI, 1994, s. 89.

[9] E. Szerszeń, op. cit., s. 13.

[10] Do ludzi takich zaliczano: samobójców, obłożonych klątwą, przestępców, kacerzy, żebraków, zmarłych na zarazę, sztukmistrzów i aktorów oraz katów (por. E. Szerszeń, op. cit., s. 14; A. Spis, op. cit., s. 90).

[11] E. Szerszeń, op. cit., s. 14.

[12] Spis, op. cit., s. 90.

[13] E. Szerszeń, op. cit., s. 14.

[14] Cmentarze te nazywano także “polnymi” lub „w polu”.

[15] M. Schmidt, Der neue Friedhof, Heimat – Kalender des Stadtkreises Kolberg und das Landkreis Kolberg – Körlin, 1937, s. 67 – 69. Autor w pierwszej części artykułu opublikował wskazówki i zalecenia dotyczące miejsca w którym należy zakładać cmentarze, jego odległość od wsi, umiejscowienie studni, przebiegu i szerokości alejek, obsadzania drzewostanem alei i szpalerów, rozmieszczenia i wielkości nagrobków, utrzymania czystości. W drugiej części zaś przedstawił zalecenia dotyczące formy i materiału, z którego należy wykonywać elementy małej architektury jak i same nagrobki.

[16] Karta cmentarza Bielikowo II (brak nr inw.) Wojewódzki Konserwator Zabytków w Szczecinie (dalej: WKZ Szczecin), oprac. inż. Henryk Grecki, 30. 10. 1998 r.

[17] Prace przy zalewaniu zaprawą murarską elementów nagrobków prowadzono w lipcu 1974 roku. Natomiast przez dwa miesiące w 1976 roku uprzątnięto teren przykościelny z drzew i krzaków (w kronice nie podano, ale również teren cmentarza „oczyszczono” z nagrobków) oraz prowadzono dalsze prace przy naprawie muru okalającego teren kościoła, Kronika parafii Brojce, t. I za lata 1947-2001, archiwum Parafii w Brojcach str. nienumerowane.

[18] Informacja ustna od mieszkańców wsi.

[19] Obok furty znajduje się płyta z białego marmuru, którą udało się częściowo odczytać: Hier ruhet in Gott. Upamiętniony jest na niej Artur Knaak (ur. 16. Jun. 1903, zm. ?? Sept. 1923).

[20] Płyta wykonana z czerwonego granitu z inskrypcją: Hier ruhet in Gott. Poświęcona jest urodzonej 26. 7. 1924, a zmarłej 10. 2. 1935 Gertrudy Tietz.

[21] Karta cmentarza Brojce II (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30. 10. 1998 r.

[22] Informacja uzyskana od proboszcza tutejszej parafii, ks. R. Urbana.

[23] Hans Kuchenbecker (ur. 25. 4. 1878, zm. 30.7.1902); Gerhard Kuchenbecker (ur. 24. 5. 1894, zm. 24. 2. 1915).

[24] Drzewo o charakterze pomnikowym. Obwód w pierśnicy wynosi 430 cm, wysokość zaś 22 m.

[25] Mur o długości ok. 220 m stanowi północno – zachodnią granicę terenu przykościelnego.

[26] Liczba elementów wykorzystanych do budowy dojścia jest znacznie większa. Nie ustalona ilość nagrobków zalega pod cementową nawierzchnią chodnika.

[27] Prace przeprowadzono w 1975 roku, Kronika parafii Brojce, t. I za lata 1947-2001, archiwum Parafii w Brojcach, str. nienumerowane.

[28] Karta cmentarza Kiełpino II (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30. 10. 1998 r.

[29] Poświęcona Laurze Fischer, geb. Plath (ur. 18.11.1867, zm. 18.3.1928) oraz Albertowi Fischer (ur. 23.1.1862). Brak daty śmierci wskazuje na to, że osoba ta albo zmarła po 1945 roku, albo nie była tu pochowana. Na pomniku znajduje się również nazwa zakładu kamieniarskiego Lietz Kolberg.

[30] Karta cmentarza Pruszcz (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30. 05. 1998 r.

[31] Karta cmentarza Bielikowo I (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.10. 1998 r.

[32] Nagrobek wykonany jest z czerwonej cegły, całość otynkowana. Na poziomym ramieniu krzyża widnieje trudna do odczytania inskrypcja

[33] Karta cmentarza Brojce I (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.10. 1998 r.

[34] Informacja uzyskana od mieszkańca Brojc.

[35] W czasie tej akcji udało nam się odczytać inskrypcje z dwóch nagrobków. Jeden z nich poświęcony był Georgowi Köllerowi (ur. 9 Juni 1903, a zm. 31 März 1923). Druga z płyt poświęcona była Ferdinandowi Winterowi (ur. 23.11.1849, a zm. 31.1.1934) oraz Bercie Winter, geb. Milaege (ur. 27.1.1864, a zm. 23.2.1944).

[36] Karta cmentarza Dargosław II (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.05. 1998 r.

[37] Poświęcona jest urodzonej 4.6.1894, a zmarłej 20.12.1920 Meta Reedler, geb. Beilfuß; sentencja: Ruhe sanfl.

[38] Karta cmentarza Darżewo (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.05. 1998 r.

[39] W tym: 27 granitowych, 11 ze sztucznego kamienia oraz jeden nagrobek ze sjenitu. Na ostatnim z nich widnieją sentencje: Biefiehl dem Herrn deine Wiege/und hatte auf ihn/Psalm (?)7.5; Halte mich nicht auf denn der Herr/hat Gnade zu meiner Reise gegeben/1 Mose 24,56.

[40] Karta cmentarza Kiełpino I (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.10. 1998 r.

[41] Zachowały się tylko dwie mogiły zwieńczone krzyżami żeliwnymi bez podstaw. Upamiętnieni na nich są: Theodor Reinke (ur. 27.1.1874 r., zm. 29.11.1919 r.); sentencja: Hier ruhet in Gott/ In deine Hände befehle ich meinen Geist,/ du hast mich erlöset/ Herr du, irener Gott oraz Irna Buntrodt geb. Jarchow (ur. 27.Okt.1903, zm. 12.Jan.1934); sentencja: Was ich tue, das weißt du jetztnicht  du wirft’s aber hernach erfahren/ Jah. 13.7.

[42] Aleję tworzy sześć par drzew.

[43] Karta cmentarza Mołstowo (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.05. 1998 r.

[44] Słupki wykonane są z czerwonej cegły.

[45] Krypta o rzucie prostokąta, wzniesiona z czerwonej cegły, nakryta sklepieniem odcinkowym. Wejście znajduje się od strony południowej.

[46] Na płytach upamiętnieni są: Carl von Blittersdorff (ur. 14. April. 1869, zm. 1 Dezember. 1884). W karcie cmentarza błędnie odnotowano: Karl von  Billersdorff,  zm. 1869. Kolejne poświęcone są: ??? von Blittersdorf (ur. 13 Januar 1878, a zm. 21 März 1885); Marie von Blittersdorff (daty urodzin i śmierci są nieczytelne); płyta poświęcona zmarłej osobie z rodu von Blittersdorff (wszelkie szczegóły są nieczytelne).

[47] Ur. 1906, zm. 1944.

[48] W Karcie cmentarza Przybiernowo (brak nr inw.), WKZ Szczecin, opracowaną 30.10.1998 r., H. Grecki, odnotował inskrypcje na płycie nagrobnej: Emilie Burchardt z d. Staatz ur. 22.02.1871, zm. 1930. Autorom w 2008 r. nie udało się jej odnaleźć.2.02.1871 zm. rdt łytę nagrnychiony.u (il. xx). po  , jeden żywotnik zachodni, jeden klon oraz jeden buk.

[49] Karta cmentarza Smokęcino (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30. 05. 1998 r.

[50] Karta cmentarza Stołąż (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.10. 1998 r.

[51] Karta cmentarza Mołstowo (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.05. 1998 r.

[52] Krypta zagłębiona w ziemi około 2 m, murowana z czerwonej cegły. Wejście znajdujące się od strony południowej, obecnie jest zamurowane, a schody zasypane. Sklepienie (strop) zawalone.

[53] Aleja składa się z: szpaler północny z 12, a południowy z 17 lip.

[54] Na płycie upamiętniona jest: Selma Marie Dorothea von (?)oeper (Löeper) (ur. 2.9.1850, zm. ? ? 1940).

[55] Autorzy odnaleźli dwa kwadratowe fundamenty wykonane z czerwonej cegły oraz niewielką ilość cegieł w pobliżu.

[56] Na płycie upamiętniona jest: Urike Abel geb. Piersiac  (ur. 23.4.1890, zm. 25.2.1941); sentencja: Ruhe sanft. Autor Karty cmentarza podaje jeszcze trzy inskrypcje, udokumentowane fotografiami (dwa krzyże żeliwne i jedna płyta kamienna), których autorzy w 2008 roku nie odnaleźli: Bruno Krüger (ur. 16.3.1926, zm. 10.7.1941); Franz Jüdes (ur. 25.3.1849, zm. 14.2.1899); Heinrich Kröning (ur. 2.3.1862, zm. 28.1.1911). W opracowaniu G. Engel, Ekspertyza dendrologiczno-techniczna parku pałacowego Stołąż gm. Brojce. PKZ Szczecin 1975, wymieniona jest płyta z inskrypcją: von Löeper aus Vianville 1846-1870. Płyty tej w 1998 roku nie odnaleziono.

[57] Folwark obecnie nie istnieje.

[58] Karta cmentarza Strzykocin I (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.05. 1998 r.

[59] Karta cmentarza Strzykocin II (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. inż. H. Grecki, 30.05. 1998 r.

[60] Kpr. Jan Korczyński, żołnierz LWP, brak daty urodzenia, data śmierci nieczytelna.

[61] Autor Karty cmentarza podaje: Otto Tessmann (ur. 27.1.1876, zm. 8.3.1943); Herman Toebe (ur. 25.04.1889, zm. 20.02.1941).

[62] Karta cmentarza Tąpadły (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. T. Baraniuk, 25.04. 1987 r. Cmentarz zamknięty na podstawie Zarządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej z dn. 10.03.1961 r.

[63] Cmentarz zamknięty na podstawie Zarządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej z d. 10.03.1961 r.

[64] Karta cmentarza Żukowo (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. T. Baraniuk 2.05.1987 r.

[65] Autor Karty cmentarza odnotował w 1987 roku zwalisko nagrobków w lewym, dalszym narożniku cmentarza. W 2009 r., nie udało nam już się tych nagrobków odnaleźć.

[66] Obiekt zbudowany w 1982 roku (Kronika parafii Brojce, t. I za lata 1947-2001, archiwum Parafii w Brojcach).

[67] Karta cmentarza Dargosław I (brak nr inw.), WKZ Szczecin, oprac. T. Baraniuk, 25.04. 1987 r. Autor podaje, że wówczas cmentarz oraz mogiły były czytelne, a opiekę nad nimi sprawowali uczniowie szkoły podstawowej w Dargosławiu. W 2009 roku autorzy nie zdołali odnaleźć wspomnianego obiektu.

[68] J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Poznań 1978, s. 193 – 195.

[69] Ibidem, s. 228 – 229; około 40% poległych stanowili młodzi mężczyźni w wieku 20 – 25 lat.

[70] J. Krasuski, Historia Rzeszy…, s. 230.

[71] Ibidem, s. 230 – 231; A. Bierca, Miejsca i formy upamiętnienia żołnierzy poległych w I wojnie światowej w Stargardzie i okolicach, Stargardia. Rocznik Muzeum w Stargardzie, t. II, 2002, s. 224.

[72] M. Bonowska, Komemoracja (pomorskie pomniki poświęcone poległym i „Unsere Toten”), Nasze Pomorze, Rocznik Muzeum Zachodnio – Kaszubskiego w Bytowie, nr 4, 2002, s. 136; A. Bierca, op. cit., s. 223.

[73] http://www.lechnijakowski.com/mniejszoscinarodowe/pomniki_02.html

[74] Por. M. Bonowska, op. cit., s. 135 – 148.

[75] A. Birca, op. cit., s. 225.

[76] M. Bonowska, op. cit., s. 137.

[77] A. Birca, op. cit., s. 226, A. Spis, op. cit., s. 93.

[78] Ibidem, s. 226.

[79] M. Bonowska, op. cit., s. 137.

[80] Nie zachowały się żadne materialne ślady po obelisku. Nie natrafiliśmy również na przekazy ikonograficzne. Ale po uzyskaniu skąpych informacji od mieszkańca wsi oraz wskazania miejsca doszliśmy do wniosku, iż taki pomnik znajdował się we wsi.

[81] Z informacji uzyskanych od mieszkańców miejscowości wynika, iż pomnik był na przełomie lat 80/90. XX wieku dyslokowany. Pierwotne miejsce posadowienia nie jest znane.

[82] Przy poszczególnych pomnikach zachowano kolejność, układ imion, nazwisk, stopnia oraz dat. Wszystkie dopiski i uzupełnienia kursywą pochodzą od autorów.

[83] Data roczna „1919” jest błędem kamieniarza. Żołnierz ten poległ w roku 1915, który to widnieje na jego nagrobku znajdującym się obecnie koło miejscowego kościoła.

[84] Nagrobek wykonany ze sjenitu. Brak obecnie zwieńczenia (najprawdopodobniej znajdował się tam Krzyż Żelazny).

[85] Informacja uzyskana od ks. R. Urbana, proboszcza parafii Brojce.

[86] 3 Pułk Piechoty Gwardii stacjonował w garnizonie Berlin, sformowany został 05. 05. 1860 roku, i miał przydział do Korpus Gwardii (wg: http://users.hunterlink.net.au/~maampo/militaer/milindex.html, http://www.armianiemiecka.tpf.pl/Armia/pulkipiech.htm).

[87] Informacja uzyskana od mieszkańca wsi, który nie był w stanie sprecyzować ani okoliczności, ani przybliżonej daty zdarzenia.

[88] Obecnie rośnie pięć drzew, po dwóch widoczne są pnie, a miejsce jednego dębu zajął współczesny pochówek.

[89] Obecnie rośnie tylko jeden okaz.

[90] Żołnierz ten miał wystawiony indywidualny nagrobek na cmentarzu w Brojcach(?).

Wstęp
Zespoły rezydenycjno-folwarczne, czy folwarczne stanowią dominujący element w krajobrazie kulturowym obecnej gminy Brojce. Jest to pochodna określonych uwarunkowań historycznych (w tym własnościowym), gospodarczych i społecznych. W średniowieczu ziemie te należały
– w większości – do rodziny von Manteuffel oraz częściowo do klasztoru w Białobokach (następnie w posiadaniu rodzin rycerskich). Obszar ten obejmuje równinne tereny, położone po obu stronach rzeki Mołstowy, w sąsiedztwie historycznych traktów do Gryfic, Trzebiatowa
i Karlina. Dogodne warunki naturalne związane z uprawą roli były jednym z decydujących czynników średniowiecznego osadnictwa. W tym okresie założono większość – zachowanych do czasów współczesnych – wsi, charakteryzujących się owalnicowym rozplanowaniem przestrzennym (np. Pruszcz, Tapadły), ulicowo-placowym (np. Kiełpino – nad jeziorem) lub ulicowym (np. Mołstowo). W kolejnych stuleciach stopniowo powiększały się dobra rycerskie
i rozwijała się gospodarka folwarczna oparta na pańszczyźnie.

To jest fragment oryginalnego tekstu. Czytaj całość na: 
http://www.bdz.szczecin.pl/images/stories/publikacje/budownictwo_folwarczne_gminy_brojce.pdf

Mołstówko (Molstower Mühle). Po raz pierwszy młyn wzmiankowany jest w 1328 roku. Jego ówczesnym właścicielem był mistrz młynarski Thiderich. Następnie właścicielami młyna została rodzina von Wachholtz. Zapewne nastąpiło to w 2. poł. XV wieku. W 1737 roku młyn został sprzedany młynarzowi Gabrielowi Otto, koszt zakupu opiewał na 200 talarów. Jego następcami była rodzina Kröning. Byli właścicielami do 1895 roku. Wówczas młyn oraz dwudziestohektarowe gospodarstwo zostało przekazane Kurtowi Jägerowi, był to dar jego teścia. To on wzniósł dom przylegający do zabudowań młyna. Kurt był właścicielem młyna do 1945 roku. Zmarł śmiercią nagłą w czasie pędzenia, na rozkaz Rosjan, krów. W latach 1945-1953 młyn dzierżawili prywatni właściciele, Marian Chwalik, Czesław Świerczyński oraz Władysław Rakowski. Marian Chwalik w czasie wojny był robotnikiem przymusowym w młynie. W czasie kolektywizacji młyn przejęła Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska w Brojcach. Kierownikiem został Czesław Świerczyński. W 1953 roku pracę na etacie rozpoczął Józef Bodnar, który w 1970 roku został kierownikiem. W tym też roku Gminna Spółdzielnia zlikwidowała młyn. Rodzina Bodnarów została właścicielem części mieszkalnej, a w latach 80. część młyńską zakupił Leon Momot i przestawił gospodarstwo młyńskie na hodowlę ryb.

Brojce (Broitzer Mühle). Młyn powstał  w 1750 roku. Pierwszym właścicielem był Franz von Lettow. Kolejnym został jego siostrzeniec Bogislaw von Steinkeller. W 1828 roku młyn przejął starszy syn Bogislawa – Georg von Steinkeller. Następnym właścicielem młyna oraz 30 h ziemi, w 1862 roku zostaje młodszy syn. Po II wojnie światowej młyn prowadził prywatny właściciel. Podobnie jak młyn w Mołstówku, młyn brojecki został przejęty przez Gminną Spółdzielnię Samopomoc Chłopska. Budynek do końca lat 80. XX pełnił funkcję skupu zboża. Obecnie jest dzierżawiony.

Kiełpino (Kölpiner Mühle). Młyn istniał już na pewno w XVIII wieku. Obecnie istniejący budynek młyna wzniesiony został z cegły około 1880 roku. Do około 1922 roku zboże mieliły kamienie młyńskie. Potem zainstalowano nowoczesne urządzenia, które służą do dzisiaj. Dom młynarza wzniesiony został w 1926 roku. Ostatnim, przedwojennym właścicielem był Franz Liskow. W 1945 roku młyn zajęli Rosjanie i produkowali tu mąkę na swoje potrzeby. Następnie młyn przejęło Wojsko Polskie. Po opuszczeniu przez wojsko, młyn znalazł się pod zarządem Rejonowego Przedsiębiorstwa Młynów Gospodarczych w Białogardzie. Obecnie w domu młynarza znajduje się zajazd agroturystyczny.

Bielikowo (Behlkower Mühle). Pierwszy raz młyn w Bielikowie wzmiankowany jest w 1625 roku. Wówczas to książę Bogusław XIV podarował go swojemu doradcy von Wachholtzowi. Kolejnym właścicielem był młynarz Fischer. Dzierżawił on młyn od rodziny von Wachholtza za 305 talarów. Kolejnymi właścicielami byli: Kröning, Volkmann, Raddatz i Timm. Obecny budynek młyna wzniesiony został na początku XX wieku. Po wojnie pierwszym właścicielem był młynarz Walerian Sierzchuła, przybyły z Mogilna. W 1958 roku zaprzestano produkcji, a wyposarzenie w latach późniejszych zostało zabrane do Trzebiatowa. Zaniedbany budynek młyna w 1966 roku zakupił od gminy Rafał Zommer. Obecnie właścicielem młyna jest Andrzej Goryń wraz z żoną. A w „domu młynarza’ mieszkają potomkowie Waleriana Sierzchuły.

Opracowano na podstawie: Renata Teresa Korek, Młyny nad Mołstową w powiecie gryfickim. Od pomysłu do przemysłu. Materiały opracowane z okazji obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa 2010 w województwie zachodniopomorskim, Szczecin 2010, s. 97-112.

Poniżej relacja fotograficzna z impregnacji pomnika:

Autor zdjęć: Jacek Kuczkowski

Autor zdjęć: Jacek Kuczkowski

1. XII 1945 poświęcenie kościoła
26. VI 1947 poświęcenie nowego ołtarza bocznego w kaplicy Matki Bożej Niepokalanie Poczętej
1. X 1947 doprowadzono prąd i założono instalację elektryczną
1948 obraz do ołtarza głównego Serce Pana Jezusa malował J(ózef) Pade artysta z Poznania
1950 przełożono cały dach kościoła (koszt 150 000 zł)
1951 zakupiono do głównego ołtarza obraz Matki Boskiej Częstochowskiej (malowany przez Gawłowskiego z Poznania)
1954 wymalowano wnętrze i okna (koszt 5000 zł)
1955 wyremontowano ławki, poprawiona dach, wymalowano ławki i ołtarz boczny (koszt 3000 zł)
30 X 1955 poświęcenie nowego pancernego tabernakulum (koszt ponad 4000 zł)
1960 remont wieży (gonty i deskowanie)
Lipiec – sierpień 1963 malowanie wnętrza
IV 1969 założono piorunochrony i krzyż na wieży
V 1970 przebudowano zakrystię – na chórku nad zakrystią urządzono górną zakrystię, przebudowano prezbiterium i położono nową posadzkę (lastryko)
VIII 1970 malowanie wnętrza (malował Gerard Czajkowski)
2 poł. 1970 naprawiono dach nad zakrystią
VI 1974 założenie fug (na zewnątrz), wykonano nowe drzwi, założono rynny, poprawiono dach i wymalowano wnętrze
VI 1975 wylano cokół pod ogrodzenie
VIII 1975 wykonano ogrodzenie
VIII 1976 położono wokół asfalt
IX 1976 boki wieży odeskowano (deski impregnowane spalonym olejem i kselamitem)
IX 1978 postawiono nowy ołtarz główny; wymieniono wówczas obraz M.B. (malował artysta z Poznania J(ózef) Pade) na Jezusa, rzeźby konserwowano (malowanie i złocenie); koszt prac 40000 zł
V 1979 malowanie ogrodzenia
IV 1980 malowanie wnętrza; koszt prac 42000 zł
4. kw. 1986 – 5 VI 1987 naprawa organów przez fachowców z Kartuz
11. VII 1988 początek prac rozbiórkowych starej kaplicy Matki Bożej (północna)
8. VII 1988 zezwolenie budowlane na rozbudowę kaplicy północnej
14. XI 1988 rozpoczęcie wznoszenia fundamentów pod kaplicę północną
19. IV 1989 rozpoczęcie II etapu budowy kaplicy północnej
23. XII 1989 zakończono kładzenie dachówki na kaplicy północnej
23. VI 1990 poświęcenie kaplicy północnej przez biskupa Stanisława Stefanka
25. VI 1990 zawarto umowę z Tadeuszem Łukomskim na budowę fundamentów kaplicy i zakrystii południowej
28. VI 1990 rozpoczęcie budowę kaplicy południowej (wykopy pod fundamenty)
29. VI 1990 zawarto umowę z Romanem Skierczyńskim na wybudowanie ścian, stropu i dachu kaplicy południowej
19 VII 1990 rozpoczęto budowę ścian kaplicy południowej
VIII 1990 zalano strop kaplicy południowej
23. VIII 1990 – 5. VI 1991 przekładanie całego dachu i uzupełnianie dachówki (16000 sztuk), pokrycie dachówką kaplicy południowej
3. kw. 1990 wykonano boazerię we wieży, nowe drzwi oraz pomalowano wnętrze kościoła
9. VI 1991 poświęcenie kaplicy południowej
15. VI 1991 zakończono tynkować na zewnątrz obie kaplice
1. kw. 1992 doprowadzono wodę oraz kanalizację
1. V 1992 rozpoczęcie wykonywania chodników wokoło kościoła oraz elewacji (spoinowanie)
19. VI – 25. VI 1992 wykonano posadzkę w zakrystii (koszt 2200000 zł)
9. XII 1992 rozpoczęcie prac przy wykładaniu prezbiterium marmurem (prace wykonuje Antoni Strugliński)
2. kw. 1993 wymalowano wnętrze kaplicy i wstawiono kratę w kruchcie
2. kw. 1994 dokończenie posadzki w całym kościele

IV 2002 prace związane z osuszaniem fundamentów

Wiosna 2003 wymiana dachówek na połaci północnej nawy głównej

Źródło:

Kronika Parafialna, t. I za lata 1947 – 2001 (Archiwum Parafialne w Brojcach);

Kronika Parafialna, t. II za lata 2002 – 2005 (Archiwum Parafialne w Brojcach)

Autor opracowania: Jacek Kuczkowski

Brojce, 1947, fot. Seweryn Wieczorek

Brojce, wieża, lata 60 XX w.

Brojce, prezbiterium 1974

Brojce, 1974

Brojce, kaplica półn.1989-90

Brojce, kaplica półn. 1989

Brojce, kaplica półn. 1989-90